Тилимиздеги гейпара адамларға қойылған лақаплар бүгинги күнде терең изертлеў жумысларын алып барыў керек екенлигин талап етпекте. Себеби, лақап қойыў әзелден-ақ халқымыз арасында дәстүрге айланып келгенлиги мәлим. Инсан туўылғанда оған ата-анасы тәрепинен үлкен арзыў-үмитлер менен ат таңланады ҳәм ол өзине ажыратылған өмири даўамында сол аты менен жасайды, лекин оқыўда, жумыс орынлары, жақын дослары арасында да үш-төрт адамның атлары бирдей болып қалыўы мүмкин. Егерде, Жаңабай деген ат үшеў болса, оларды бир-биринен айырыў ушын, түр-түси, минези, ҳәрекетине байланыслы қосымша атлар қойылады. Мысалы: Узын жаңабай, паңқылдақ Жаңабай, келте Жаңабай ҳәм т.б. Усы көзқарастан лақаплардың қойылыў сыры халықтың сол инсаға берген баҳасына байланыслы болыўы мүмкин. Биз өзимиз билген айырым заманласларымызға усындай лақаплардың не ушын қойылғанлығын келтирип өтиўди мақул көрдик.

1. Адамның минезине байланыслы лақаплар
• Абатбай (пирик) – өжет, қырсық адам болғанлығы ушын усылай аталған.
• Сапар (жәўкилдек) – тез-тез сөйлегенликтен халық тәрепинен усылай аталып өткен.
• Нурберген (шәртик) – мен-мен, қопаллаў адам болған, сонлықтан жоралары усылай атаған.
• Тәжимурат (гегирдек) – жүдә даўкес адам болып, адамлар менен гегирдек алысқан, - деп алысқан, -деп айтады.
• Сарыбай (жарық) – сыр сақламайтуғын, аңқылдақ болғанлығы ушын жеңгелери усылай атаған, т.б.

2. Адамның мүшелерине байланыслы
• Сәрсенбай (паррық) – мурны үлкен болған. Аўылда үш-төрт Сәрсенбай болғаны ушын оларды бир-биринен айырыў мақсетинде усылай атаған.
• Көшербай (жалақ) – бәрқулла ернин жалай береди екен, сол себепли усылай аталып кеткен.
• Нысангүл (жырық) – бул ҳаялдың ернинде жырығы болған екен, сол себепли усылай атап кеткен.

3. Адамның ҳәрекетлерине байланыслы
• Турғанбай (дал-дал) – ол қандай техниканы айдаса да дурыс жүргизе алмай, оны буза берген. Сонлықтан жоралары усылай атаған.
• Жумамурат (шәлмен) – шәлтийип, арқайын, үсти-басына қарамай аңқаўсырап жүреди екен. Соннан қайсы Жумамурат десе, шәлмен Жумамурат деп атаған.
• Атамурат (жүнтыққыш) – атқа минип отырып, көпшик деп айтыўды умытып қалып, қасындағы адамға жүнтыққышты әпер деп жиберипти, соннан усылай аталып кеткен.
• Бегман (опасный) – тракторды қатты айдап көп авария ислегени ушын жораларының қойған лақабы.

4. Адамның түр-түсине байланыслы
• Пирназар (лаббы) – келте, семиз адам болғанлықтан лаббы деп атаған.
• Қайып (қақай) – қәддин төмен бүкпестен, тик жүретуғын болғанлықтан усылай атаған.
• Қутлымурат (тырыс) – дым арық киси болған.
• Дәмехан (бүлкилдек) – кишкене, томпақ, семиз ҳаял болғанлықтан келинлери бүлкилдек шешей деген.

5. Адамның кәсибине байланыслы
• Мәмбетмурат (шатаўат) – (счетовод) бухгалтер болған. Халық ол сөзге тили айланбай шатаўыт, деп атап кеткен.
• Жолдасбай (очки) – муғаллим болған, келинлери оны очки таққанлықтан очки қайнаға деп атаған.
• Бегнияз (одарник) – ударник саз-әспабын шерткен. Халықтың бул сөзге тили келмей усылай атап кеткен ҳәм т.б.

Жоқарыда келтирилген мысаллар бир ақыл дөгерегиндеги лақаплардың белгили бир бөлегин ғана қамтыйды. Буннан басқа да аўыл арасында ҳәммеге белгили болып кеткен. Жаңабай шымшық, Турдыбай шуқымай, Жумабай қалақбас, Шәрибай ешкибас, Назарбай тасмаңлай, Сәтбай тарзан, Исмайыл тәрнек сыяқлы лақаплар да бар. Булардың барлығына тоқтап отырыўдың мүмкиншилиги болмағанлықтан, айрымларына ғана классификация жасадық. Бул бир тәрепинен бизиң сөз байлығымыздың раўажланыўына да өз үлесин қосыўы сөзсиз. Сонлықтан ономистиканың бир шақабы болған лақапларды алдағы ўақытларда да изертлеў, ҳәр тәреплеме үйрениў бүгинги күнде көпшилик күтип турған мәселелердиң бири болып есапланады.

Ал сиз қандай лақапларды билесиз ҳәм не ушын усылай атаған?


Гөззал Ибраймова.