Расын айтыў керек, инсанияттың келешек раўажланыўына ядро яки массалық қырғын қуралынан гөре дүньяның ҳәр бир мүйешинде пайда болған эпидемиялық кеселликлердиң тез пәт пенен тарқалыўы қәўип туўдырып атырғаны ҳеш кимге сыр емес. АИЖС тың инсанларға келтирип атырған зыянын ҳеш нәрсе менен өлшеп болмайды.

Лекин, бул кеселликтиң есик қағып қәўип туўдырып турғанлығын тек ғана 1-декабрь күни есимизге алып турыўымызда кеселлик туўралы көп нәрсени билетуғынымыздан дәрек бермейди. Басқа тәрепинен қарағанда болса, АИЖС ҳаққында, оның қәўипли тәсири туўралы еледе билгенимиз кем екенлиги де оннан сақланыў бойынша жүргизип атырған ислеримиз аздай көринеди. Сол ушын мақаламызда АИВ (ВИЧ) – АИЖС (СПИД) ҳәм басқада кеселликке байланыслы терминлердиң бир-биринен өзгешелиги, бул кеселлик пенен аўырған адамның ҳуқықлары, және де АИЖС кеселлиги ҳаққында халқымызға әпиўайы ҳәм түсиникли тәризде жеткерип бериў жолларын студентлеримиздиң жеке пикирлери менен берип, жуўмақ жасамақшымыз.

Демек, АИВ түсинигине тоқтап өтсек. АИВ-арттырылған иммунитет жетиспеўшилиги вирусы инфекциясы. Адамның қанында усы инфекцияның вируслары болады. АИВ инфекциясы бар адамлардың қанында вируслар болады, клиникалық белгилери де көринеди. Мәселен, вирус адам организиминде ҳәр қыйлы кеселлик белгилерин пайда етиўи мүмкин. Ал, АИЖС (арттырылған иммунитет жетиспеўшилиги синдромы) бул АИВ инфекциясының соңғы стадиясы.

Республикалық АИЖС қа қарсы гүресиў орайының шыпакери Алламберген Нурниязов бул мағлыўматларды майдалап түсиндирип берди. – Бир вирус адамның қанына өтеди, ол лимфоцитлерди зыянлайды. Бир суткада бир вирус бирден он миллиардқа шекем көбейеди. Нәтийжеде олардың кескин ҳәрекетлениўинен лимфоцитлер биринен соң бири набыт бола баслайды. Организмдеги иммунитет системасының жумысы үзлиске ушырайды, иммунлық реакцияның бир-бирин байланыстырўшы «шынжырлары» үзиледи. Иммунитети күшли адамда вирус 7-8 жылдан соң иммунитет төменлегеннен кейин өз тәсирин көрсетиўи мүмкин. Бул кеселликти табыў, оны профилактикалық бақлап барыў үстинде орайымызда бираз жумыслар исленип атыр. Мәсләҳәт, емлеў, бақлап барыў бөлмелери ислеп тур. Әсиресе, бул кеселликтиң қәўипли екенлигин халыққа түсиндириў, аўырыўдың алдын алыў бойынша да көлемли жумыслар исленип атыр. Үгит-нәсиятлаў жумысларын терең алып барыў мақсетинде ғалаба хабар қуралларының барлық түринде түсиндириў жумыслары алып барылды. Лекин, бундай кеселликке шалынған адам менен қатнаста болыў, оның жәмийетимизде орнын таўып кетиўи қыйын болады. Сол ушын мәмлекетимиз тәрепинен кеселликке шалынған инсанларды қорғаў бойынша бираз жумысларды алып барып атыр. Атап өтетугын болсам, Өзбекстан Республикасы Олий Мәжлиси тәрепинен тастыйықланған «Адамда арттырылған иммунитет жетиспеўшилигин пайда етиўши вируслар шақырыўшы кеселликлердиң алдын алыў ҳаққындағы», Өзбекстан Республикасы Президентиниң «Өзбекстан Республикасында АИВ инфекциясының алдын-алыўға қаратылған жумыслардың нәтийжелилигин жәнеде күшейтиў» ҳаққындағы пәрманы, Өзбекстан Республикасы Министрлер Кабинетиниң «Некеден өтиўди медициналық көриктен өткериў ҳаққындағы» қарарларының жәрдеминде АИЖС қарсы гүрести шөлкемлескенлик пенен алып барыў, усы вирусты өзине қабыллап алған адамларды ҳуқықый қорғаў бойынша исленип атырған илажлар саналады.

Солай да, алдын тилге алып өткенимиздей, кеселликке шалынған адамның жәмийетте өз орнын таўып кетиўи мүшкил, ҳәр қыйлы тосқынлыққа ушыраўы мүмкин. Усыларды есапқа алып мәмлекет тәрепинен олардың ҳуқықлары қорғалады. Нызам бойынша АИВ инфекциясы бар адам арнаўлы медициналық мәкемеде ешейин емлениўге ҳақылы. Бул жерде инсан ҳаққындағы мағлыўмат сыр сақланады. Бундай топардағы адамларды жумыс, оқыў орнынан шығарыўға болмайды. Оларды кемситиўге жол қойылмайды.
Усы жерде қәнигениң пикирине және қулақ түремиз. Алламберген Нурниязовтың пикиринше, кеселликти тез жуқтырып алатуғын адамлар қәўипли топар деп аталады екен. «Бул топарға кириўши адамлар вирусты тез жуқтырып алады. Олар жеңилтек ҳаяллар, наркоманлар, мигрантлар, жаза мүддетин өтеўшилер, медицина хызметкерлери, венерик кеселликлерге шатылған инсанлар. Әсиресе, инъекциялық жол менен яғный тамыр арқалы наркотик затларды қабыл ететуғын инсанлардың арасында бул кеселлик тез тарқайды.

АИЖС ҳаққында жасларымыз не биледи? Кеселликтиң алдын алыў ушын не ислеў керек екенлиги ҳаққындағы олардың азы-кем пикирлерине де қулақ түрдик:

Гүлназ Аймурзаева физика-математика факультетиниң студенти.
- АИЖС жүдә қәўипли кеселлик. Сол ушын кеселликтиң алдын алыў жумысларын еледе раўажландырыў керек. Мениң пикиримше, қәўипли кеселликке шалынған инсанлардың тәғдирин өзинде жәмлеген видеоролик арқалы жасларымыздың санасына кеселликтиң қанша дәрежеде қәўипли екенлигин жеткериў мүмкин. Буннан тысқары, АИЖС тың алдын алыў бойынша жумыслар мәўсимли жумыс болып қалмаўы керек.

Ҳүрлиман Нуржанова қарақалпақ филологиясы факультетиниң студенти.
- Кеселлик үш жол менен жуғыўы мүмкин. Қан арқалы, ана сүти менен, жынысый жол арқалы. Сол ушын жеке гигиенаға қатаң итибар бериў керек. Мәселен, шыпакерге көрингенде бир мәртелик щприцтен пайдаланыў лазым. Әсиресе, шаштарезханаға, тис шыпакерине барғанда бул қәнигениң пайдаланып атырған әспабының тазалығына итибар берген мақул. Ал, кеселликтиң алдын алыў жумысында ғалаба хабар қуралларының орны жүдә жоқары. Әтирапымызда АИЖС қа шалынған адам менен байланыслы ўақыя дөгерегинде көрсетиў яки мақала таярлаў көбирек нәтийже береди. Себеби, инсан алыста болып атырған ўақыяны нәзерине илмейди «бизде жоқ¬ғой» деп көз жумып қарайды. Егер әтирапта болған ўақыя сүўретленсе, қәўиптиң жақын екенин сезеди, оннан қорғаныўға ҳәрекет етеди.

Жоқарыда биз жасларымыздың пикирлерин тыңладық. Әлбетте олардың гәплеринде жан бар. Ҳәр қашан бул кеселликтиң қәўпи бар екен, оннан сақланыў, қорғаныў жолларын ислеп шығыў керек.

Бизиң пикиримизше, оқыў орнында АИЖС тың қәўипли екенлигин арнаўлы курслар жәрдеминде студентлер түсиндирип барыў керек. Егер кеселлик ҳаққында студент көп билсе, оның менен аўырған адамды шетлетиўге, кемситиўге ҳәрекет етпейди. Буннан тысқары жеке гигиенасына, дени саў мәденият тәризин еледе жетилистирип барыўға ҳәрекет етеди. Демек, студентке кеселлик ҳаққында мағлыўмат бериўден корықпаў керек, керисинше билгенин еледе беккемлеп барыў лазым.


Ҳүрмет Атажанов.