Qaysı xalıqtı alıp qarasan’da onın’ uzaq da’wirlerden kiyatirg’an u’rip-a’det da’stu’rlerge bay ekenligin ko’riwge boladı. Qaraqalpaq salt-da’stu’rleri xalıqtın’ o’mirinde tutqan orni boyınsha basqa xalıq da’stu’rlerinen ajıralıp turadı. Qaraqalpaq xalqı a’zel-a’zelden bul milliy da’stu’rlerdi qollanıp ha’m bu’gingi ku’nge de dawam etip kelmekte. Bulardan: besik jırı, tusaw kesiw, su’nnetletiw, quda tu’siw, toy baslar, bet ashar ha’m tag’ı basqa da bir qansha da’stu’rlerimizdi aytıp o’tiwimiz mu’mkin.

Sa’rsenbay Qazaqbaev o’zinin’ miynetinde salt-da’stu’rleri haqqında mınaday pikir bildiredi: “Ha’r bir xalıqtın’ millettin’ birinshi belgisi onın’ u’rip – a’det da’stu’rleri ekenligin bilemiz. Sonlıqtan da adam jasaytug’ın jerde da’stu’r de o’z ornın tabadı. Da’stu’r adamdı ja’miyet penen ha’m keleshek penen baylanıstıradı. Onı jan’a o’zgerisler menen alg’a rawajlandırıp otıradı” Solay eken o’tmishte ata-babalarımız biz ha’zirde qollanıp ju’rgen u’rip - a’det da’stu’rlerdi qalay qollang’anın xalıq eposlarında ayqın ko’riwimizge boladı. Eposlarda xalqımızdın’ a’yyemgi turmıs ta’rizi, ka’sip-ka’ri ha’m u’rip-a’det da’stu’rleri ken’nen su’wretlengen.

Bala tuwılg’anda toy beriw derlik barlıq da’stanlarda ushrasadı. Alpamıs da’stanında:
Baybo’ri ullı bolıp, atın Alpamıs qoyadı. Baysarı qızlı bolıp, onın’ atın Gu’lparshın qoyadı. Baysarı bay toy berdi, pa’tya tamashasın tarqattı. Baybo’rige: Qudam, toy ber!-dese qattı sıqmar kisi edi, jaz kelse :gu’z beremen:, gu’z kelse “jaz beremen” dep qudasın jeti jıl aldap ju’rdi. Balaları jeti jasına keldi, oynap esin bildi. Baybo’ri bay aqırı toy basladı. Qoblan da’stanında bolsa bul bılayınsha beriledi:

Bala bir jasına kelip, onnan ekige keldi. Qoblan eki jasqa kelgende kempiri bir qız tuwdı, “qızdın’ toyı menen balanın’ ayaq toyı bolsın” dep bir yarım ku’n toy berip, jeti jasına kelgende payg’ambar su’nnet ettirip, jeti ku’n toy berdi.

Su’nnetletiw. Ha’r bir musılmanlardın’ belgisi bolıp sanalg’an. Balanı su’nnetke otırg’ızıw ko’pshilik da’stanlarda ushraspaydı. Joqarıda mısalımızda Qoblan da’stanında su’nnet toy beriw da’stu’rin ko’riwimizge boladı.

Eki jastın’ qosılıwına baylanıslı burınnan kiyatırg’an qız uzatıw, quda tu’siw, jawshı jiberiw, qız alıp qashıw, neke qıyıw, besik quda, qalın’ mal beriw, aqlay quda sıyaqlı salt-da’stu’rler a’melge asırılg’an.

Quda tu’siw. Bul da’stu’r ha’r bir musılman xalqının’ burınnan kiyatırg’an da’stu’rlerinin’ biri bolıp xalıq da’stanlarında bulardın’ ha’r tu’rli u’lgilerin ko’remiz.

Mısalı, “Alpamıs” ha’m “Qoblan” da’stanlarındag’ı qudalardın’ bir-birinin’qatnasıqlarınan ko’riwge boladı. Bul da’stu’r joqarıda biz atap o’tken da’stanlarda ha’r qıylı ko’riniste berilgen.;

Mısalı, Alpamıs da’stanında:
Senin’ ulın’ bolsa, menin’ qızım bolsa, ekewimiz quda bolayıq,-dedi. Sol jerde qarg’ı tag’ıp, mal bayladı. Aqlay quda boladı.

Al, Qoblan da’stanında bolsa:
«Ku’yewdi u’yge shaqırmaqlıq burıng’ıdan qalg’an edi» - dep Qoblandı u’yge shaqıradı.Qoblan tapqan du’nyaları menen u’lken u’yge jaqın bardı. İzzet penen iyilip sa’lem berip, u’yge kirdi. Qara qoydı soyıp, aldına to’s qoydı.

Bul mısal xalqımızdın’ milliy da’stu’ri bolg’an “Quda tu’siw” yag’nıy “El qa’dege” mısal bola aladı. Al kempirdin’ Qoblannın’ aldına to’s qoyıwı bolsa, ha’zirgi waqıttag’ı El qa’de de ku’yew baladan alınatug’ın “to’s qa’de” ni eske tu’siredi.

Bunnan tısqarı da’standa ku’yew kelgende alınatug’ın bir qansha qa’deler u’lgisin ko’riwimizge boladı. Mısalı: Qoblan bul jerde qırıq ku’n jattı, qazı-qa’lenter keltirip, hayal-qızlar ja’m bolıp, dizden to’sek salıp, shımıldıqtı da qurıp, “Shash sıypar”, “Qol uslatar”,-dep qa’delerin hayallarda alıp, ekewin bir jayg’a keltirdi... Alpamıs da’stanında da tap usı sıyaqlı ko’rinis ushrasadı. Biraq Qoblan da’stanında Qurtqanın’ elinde bolsa , al Alpamıs da’stanında , Alpamıstın’ eline kelgende, og’an arnap otaw tigip, ku’yew no’kerleri menen ku’yewdi kirgizbekshi bolıp, bir qansha awıl kelinshekleri “Kempir o’ldi”, “İyt Irıldar”, degen qa’delerdi islep…Barshındı…ko’p qızlar ortag’a alıp, maqpal qaplag’an aq kiyizge salıp, «Qa’dimgi da’stu’rimizdi isleymiz» dep, Ha’kimbekti janına alıp kelip hayallar “Shash sıypar”, “Qol uslatar”qa’delerin islep , ha’r qaysısı o’z ma’nziline ketti.

Ko’pshilik da’stanlarda qızdın’ uzatılıw toyı da’bdebeli bolıp su’wretlenedi. Bunda Barshınnın’ uzatılıw toyın, Qurtqanın’ uzatılıw toyın atap o’tiwimiz mu’mkin. Olar o’z basların bas bayraqqa tigedi. Biraq bul ha’r dastanda ha’r qıylı ko’riniste berilgen. Mısalı, Alpamıs da’stanında Barshınnın’ uzatılıwı bılayınsha beriledi:

Neshe ku’n, neshe ay jol ju’rip,
Barshın jandı kelin qılıp,
Uzatıp Baysın elge a’keldi…

Al Qoblan da’stanında:
… Qurtqanı uzatpaqlıqqa razılıq berip, qıylı hasıl wa’jlerdi qızına berip, aq ku’ymege mindirip, kempir ırzalasıp jılasıp, aq ku’ymesin aydawg’a aldına salıp, qul berip, xizmetine ku’n’ berip uzattı.

Qız uzatılg’anda ha’wjar aytıw erteden kiyatırg’an da’stu’rlerden biri bolıp esaplanadi. Ha’wjar aytıw da’stu’rin biz joqarıda atın atap o’tken da’stanlarda, a’sirese Alpamıs da’stanında ushratamız. Shımıldıq ishinde Barshın «Teksiz sultan basım qor bolatug’ın boldım-aw dep, o’z basın o’zi joqlap otır». Barshınjan ha’wjar aytıp, zar jılap:
Zer ko’ylektin’ etegin ilerme eken yar-yar,
Qa’dirimdi teksiz qul bilerme eken yar-yar,
Qor qılma bunday qulg’a sultan basım yar-yar,
Janımdı alsan’ qayılman pa’rwardigar yar-yar.

Bul mısalda ha’wjar Barshınnın’ o’zi ta’repinen aytılg’an bolsa, da’standa Ultannın’ enesi Gu’lshin shorının’ tilinen aytılg’an ha’wjarda bar. Onın’ tili shu’ljin’ bolıp, o’zi tutlıqparaq bolg’an. «Ko’p qızlardın’ ishinde toy baslaytug’ın adam joq » . ko’p qızlardın’ ishinde otırıp «toy baslan’»dep mirat etip turg’an uqsaydı.

Ayt degennen aytaman qıyılg’ıylay,
Pilte bassham, oqtın’ og’ı jıyılg’ıylay,
Ultam ag’am xan bolıp toy beygende,
To-to toy bashlasan’ boyma qıyıg’ıylay.

Ol o’zinin’ ha’wjar aytıp otırg’anlıg’ın bılayınsha ayta keledi:

Keliseme toy beysem menin’ ishim,
O’z toyımda otıyman ha’wjay aytıp,
Usı toyda joqpeken biy-biy ten’lesim.

Bunnan tısqarı biz so’z etip atırg’an da’stanlarimızda jawshı jiberiw, bet ashardın’ u’lgilerin ko’riwimizge boladı.

Toydın’ en’ u’lkeni xalıq ko’p jıynalatug’ın, barlıq turmıs - salt jırları qollanılatug’ın kelin tu’siriw toyı bolg’an. Sonlıqtanda kelin keliwi menen jurt jıynalıp bet ashar baslanadı.

Qoblan da’stanında bul da’stu’rdin’ ayrım elementleri ushrasdı. Qoblan Qurtqanı eline alıp keledi, onı ko’riw ushın, en’ da’slep Quralay keledi. Qurtqa sınshı bolıp, ko’rimligine sur biyeni soraydı.

Qaynag’a bildim o’zin’di,
Tın’la menin’ so’zimdi,

Alıp kelsen’ biyeni,
Ko’rseteyin ju’zimdi.


Mine usılay etip biz joqarıdag’ı maqalamızda xalqımızdın’ en’ su’yikli u’rip-a’det da’stu’rlerinin’ xalqımız eposlarında qollanılıwı haqqında so’z ettik. Xalqımızdın’ toy menen baylanıslı bir qansha salt-da’stu’rleri bar bolıp, olar uzaq da’wirlerden ata-babalarımız ta’repinen qollanılıp, bu’gingi ku’nde de bulardın’ ayrımları saqlanıp, ayrım o’zgerisler menen toylarda qollanılıp kelinedi. Bunday xalıq da’stu’rleri eposlardın’ syujetlik liniyasında epizodlıq ko’rinislerde ken’nen qollang’an.


Durısbergenova A.
su'wret: megaline arxivınan.

Paydalanılg’an a’debiyatlar:
1. Qaraqalpaq folklori bes tomliq I to m Alpamis No’kis «Qaraqalpaqstan» 1995 10-bet
2. Qaraqalpaq folklori bes tomliq I tomQoblan No’kis Qaraqalpaqstan 1995, 171-bet
3. Qaraqalpaq folklori bes tomliq I tom Alpamis No’kis Qaraqalpaqstan 1995 , 9-bet
4. Qaraqalpaq folklori bes tomliq I tom Qoblan No’kis Qaraqalpaqstan 1995, 181-bet
5. Qaraqalpaq folklori bes tomliq Itom Qoblan No’kis Qaraqalpaqstan 1995, 180-bet
6. Alpamis 1957 125-126-betler
7. Qaraqalpaq folklori bes tomliq Itom Alpamis 1995, 78-bet
8. Qarqalapaq folklori bes tomliq I tom Qoblan 1995, 182-bet
9. Qaraqalpaq folklori bes tomliq I tom Alpamis 1995 150-bet
10. Qaraqalpaq folkloribes tomliq I tom Alpamis 1995 143-bet
11. Qaraqalpaq folklori bes tomliq I tom Qoblan 1995 185-bet