» » » 13-ámeliy jumıs: Python programmalastırıw tilinde If...Else shártleri


13-ámeliy jumıs: Python programmalastırıw tilinde If...Else shártleri

1. Teoriyalıq bólim
If...Else shártleri - programmanıń belgilenbegen shártler tiykarında hár qıylı háreketlerdi orınlawına múmkinshilik beredi.
Tiykarǵı strukturası:
if shárt:
    # shárt durıs bolǵanda orınlanadı
else:
    # shárt nadurıs bolǵanda orınlanadı

Qosımsha elif strukturası:
if shárt1:
    # shárt1 durıs bolǵanda
elif shárt2:
    # shárt2 durıs bolǵanda
else:
    # hesh qaysı shárt durıs bolmaǵanda

2. Salıstırıw operatorları
# Teńlik: ==
# Teń emes: !=
# Úlken: >
# Kishi: <
# Úlken yamasa teń: >=
# Kishi yamasa teń: <=
# Obyekttiń bar ekenin tekeriw: in
# Logikalıq AND: and
# Logikalıq OR: or
# Logikalıq NOT: not

3. Ámeliy mısallar
1. Ápiwayı jası boyınsha tekseriw:
jas = 18
if jas >= 18:
    print("Sizge ruqsat etiledi")
else:
    print("Sizge ruqsat etilmeydi")

2. Bahalar boyınsha bahalaw:
baha = 85

if baha >= 90:
    nátiyshe = "Ayırıqsha"
elif baha >= 80:
    nátiyshe = "Jaqsı"
elif baha >= 70:
    nátiyshe = "Qanaatlandırarlı"
else:
    nátiyshe = "Qanaatlandırarsız"

print(f"Siziń nátiyjeńiz: {nátiyje}")

3. Login sisteması:
durıs_login = "admin"
durıs_parol = "12345"

login = input("Login: ")
parol = input("Parol: ")

if login == durıs_login and parol == durıs_parol:
    print("Sistemanıń ishinde!")
else:
    print("Login yamasa parol nadurıs!")

4. Sanlar menen islewde:
san = int(input("San kiritiń: "))

if san > 0:
    print("Oń san")
elif san < 0:
    print("Teris san")
else:
    print("Nol")

if san % 2 == 0:
    print("Jup san")
else:
    print("Taq san")

5. Kompleks shárt:
jası = 25
tájiriybesi = 3
bilimi = "joqarı"

if jası >= 18 and (tájiriybesi >= 3 or bilimi == "joqarı"):
    print("Jumısqa alındıńız!")
else:
    print("Keshiriń, siz talaplarga juwap bermeysiz")

6. Menyu sisteması:
print("Menyunı tańlań:")
print("1. Qosıw")
print("2. Alıw")
print("3. Kóbeytiw")
print("4. Bóliw")

tańlaw = input("Tańlawıńızdı kiritiń (1-4): ")

if tańlaw in ["1", "2", "3", "4"]:
    san1 = float(input("Birinshi san: "))
    san2 = float(input("Ekinshi san: "))
    
    if tańlaw == "1":
        nátiyshe = san1 + san2
    elif tańlaw == "2":
        nátiyshe = san1 - san2
    elif tańlaw == "3":
        nátiyshe = san1 * san2
    else:
        if san2 != 0:
            nátiyshe = san1 / san2
        else:
            nátiyshe = "Nolge bóliw múmkin emes"
            
    print(f"Nátiyshe: {nátiyshe}")
else:
    print("Nadurıs tańlaw!")

7. Waqıt boyınsha sálemlesiwdi anıqlaw:
import datetime

hazirgi_waqıt = datetime.datetime.now().hour

if 5 <= hazirgi_waqıt < 12:
    sálem = "Qayırlı tań!"
elif 12 <= hazirgi_waqıt < 17:
    sálem = "Kúnińız kewilli ótsin!"
elif 17 <= hazirgi_waqıt < 22:
    sálem = "Kesh jarıq!"
else:
    sálem = "Jaqsı tún!"

print(sálem)

8. Jasına qarap bilet bahasın esaplaw:
def bilet_bahasın_esaplaw(jas):
    tiykarǵı_baha = 10000
    
    if jas <= 6:
        baha = 0  # 6 jasqa shekem biypul
    elif jas <= 12:
        baha = tiykarǵı_baha * 0.5  # 50% jeńillik
    elif jas >= 65:
        baha = tiykarǵı_baha * 0.7  # 30% jeńillik
    else:
        baha = tiykarǵı_baha
        
    return baha

jas = int(input("Jasıńızdı kiritiń: "))
baha = bilet_bahasın_esaplaw(jas)
print(f"Bilet bahasıı: {baha} sum")

9. Parol kúshin tekseriw:
def parol_kúshin_tekeriw(parol):
    uzınlıǵı = len(parol)
    úlken_hárip = any(x.isupper() for x in parol)
    kishi_hárip = any(x.islower() for x in parol)
    san_bar = any(x.isdigit() for x in parol)
    
    if uzınlıǵı < 8:
        return "Ápiwayı: uzınlıǵı 8 den kishi"
    elif úlken_hárip and kishi_hárip and san_bar:
        return "Kúshli parol"
    elif (úlken_hárip or kishi_hárip) and san_bar:
        return "Orta kúshlikte"
    else:
        return "Ápiwayı parol"

parol = input("Parol kiritiń: ")
print(parol_kúshin_tekeriw(parol))

10. Jıl máwsimin anıqlaw:
ay = int(input("Aydı kiritiń (1-12): "))

if ay in [12, 1, 2]:
    máwsim = "Qıs"
elif ay in [3, 4, 5]:
    máwsim = "Báhár"
elif ay in [6, 7, 8]:
    máwsim = "Jaz"
elif ay in [9, 10, 11]:
    máwsim = "Gúz"
else:
    máwsim = "Nadurıs ay nomeri"

print(f"Bul ay {máwsim} máwsimine tiyisli")

Bul mısallarda if...else shártleriniń hár túrli qollanılıwı kórsetilgen. Hár bir mısal real máselelerdi sheshiwge arnalǵan hám shártlerdiń hár qıylı múmkinshiliklerinen paydalanılǵan.

ÁMELIY MÍSALLAR:
1. Paydalanıwshı kirgizgen sannıń jup yamasa taq ekenin anıqlaw:
def san_tekeriw():
    san = int(input("San kiritiń: "))
    
    if san % 2 == 0:
        print(f"{san} - jup san")
    else:
        print(f"{san} - taq san")

san_tekeriw()

2. Úsh sannıń eń úlkenin tabıw:
def eń_úlkenin_tabıw():
    san1 = float(input("Birinshi sandı kiritiń: "))
    san2 = float(input("Ekinshi sandı kiritiń: "))
    san3 = float(input("Úshinshi sandı kiritiń: "))
    
    if san1 >= san2 and san1 >= san3:
        eń_úlken = san1
    elif san2 >= san1 and san2 >= san3:
        eń_úlken = san2
    else:
        eń_úlken = san3
    
    print(f"Eń úlken san: {eń_úlken}")

eń_úlkenin_tabıw()

3. Oqıwshınıń bahasın hárip penen belgilew:
def baha_belgilew():
    ball = float(input("Ballıńızdı kiritiń (0-100): "))
    
    if ball >= 90:
        hárip = 'A'
    elif ball >= 80:
        hárip = 'B'
    elif ball >= 70:
        hárip = 'C'
    elif ball >= 60:
        hárip = 'D'
    else:
        hárip = 'F'
    
    print(f"Siziń bahańız: {hárip}")

baha_belgilew()

4. Kalkulyator:
def kalkulyator():
    print("\nÁmeldi tańlań:")
    print("1. Qosıw (+)")
    print("2. Alıw (-)")
    print("3. Kóbeytiw (*)")
    print("4. Bóliw (/)")
    
    ámel = input("Ámeldi kiritiń (1-4): ")
    
    san1 = float(input("Birinshi san: "))
    san2 = float(input("Ekinshi san: "))
    
    if ámel == '1':
        nátiyshe = san1 + san2
        belgi = '+'
    elif ámel == '2':
        nátiyshe = san1 - san2
        belgi = '-'
    elif ámel == '3':
        nátiyshe = san1 * san2
        belgi = '*'
    elif ámel == '4':
        if san2 != 0:
            nátiyshe = san1 / san2
            belgi = '/'
        else:
            print("Qátelik: Nolge bóliw múmkin emes!")
            return
    else:
        print("Nadurıs ámel tańlandı!")
        return
    
    print(f"{san1} {belgi} {san2} = {nátiyshe}")

kalkulyator()

5. ATM operaciyaları:
def atm():
    balance = 1000000  # Dáslepki balans
    
    while True:
        print("\nATM menyusı:")
        print("1. Balansımdı kóriw")
        print("2. Aqsha sheshiw")
        print("3. Aqsha salıw")
        print("4. Shıǵıw")
        
        tańlaw = input("Tańlawıńızdı kiritiń (1-4): ")
        
        if tańlaw == '1':
            print(f"Siziń balansıńız: {balance} sum")
        
        elif tańlaw == '2':
            summa = float(input("Qansha summa alasız: "))
            if summa > balance:
                print("Balansıńızda jetkiliksiz ǵárejet!")
            elif summa <= 0:
                print("Nadurıs summa!")
            else:
                balance -= summa
                print(f"{summa} sum alındı")
                print(f"Qalǵan balans: {balance} sum")
        
        elif tańlaw == '3':
            summa = float(input("Qansha summa salasız: "))
            if summa <= 0:
                print("Nadurıs summa!")
            else:
                balance += summa
                print(f"{summa} sum salındı")
                print(f"Házirgi balans: {balance} sum")
        
        elif tańlaw == '4':
            print("Xosh bolıńız!")
            break
        
        else:
            print("Nadurıs tańlaw! Qaytadan urınıp kóriń.")

atm()

6. Login sisteması:
def login_sistema():
    paydalanıwshılar = {
        "admin": "admin123",
        "user": "pass123"
    }
    
    urunıw = 3
    
    while urunıw > 0:
        login = input("Login: ")
        parol = input("Parol: ")
        
        if login in paydalanıwshılar:
            if paydalanıwshılar[login] == parol:
                print("Sistemanıń ishinde!")
                return True
            else:
                urunıw -= 1
                print(f"Nadurıs parol. Qalǵan urunıwlar: {urunıw}")
        else:
            urunıw -= 1
            print(f"Bunday login tabılmadı. Qalǵan urunıwlar: {urunıw}")
    
    print("Siz bloklandıńız!")
    return False

login_sistema()

7. Temperatura konverteri:
def temperatura_konverter():
    print("\nTańlań:")
    print("1. Celsius -> Fahrenheit")
    print("2. Fahrenheit -> Celsius")
    
    tańlaw = input("Tańlawıńız (1/2): ")
    
    if tańlaw == '1':
        celsius = float(input("Celsius gradusın kiritiń: "))
        fahrenheit = (celsius * 9/5) + 32
        print(f"{celsius}°C = {fahrenheit}°F")
    
    elif tańlaw == '2':
        fahrenheit = float(input("Fahrenheit gradusın kiritiń: "))
        celsius = (fahrenheit - 32) * 5/9
        print(f"{fahrenheit}°F = {celsius}°C")
    
    else:
        print("Nadurıs tańlaw!")

temperatura_konverter()

8. Oyın: San tabıw:
import random

def san_tabıw_oyını():
    jasırın_san = random.randint(1, 100)
    urunıwlar = 0
    
    print("1 den 100 ge shekem san oyladım!")
    
    while True:
        shama = int(input("Sandı tawıp kóriń: "))
        urunıwlar += 1
        
        if shama < jasırın_san:
            print("Úlkenrek san ayıtıń")
        elif shama > jasırın_san:
            print("Kishirek san ayıtıń")
        else:
            print(f"Qutlıqlayman! {urunıwlar} urunıwda taptıńız!")
            break

san_tabıw_oyını()

9. Waqıt formatın ózgertiw:
def waqıt_formatin_ózgertiw():
    waqıt = input("Waqıttı kiritiń (24 saatlıq format, mısalı 14:30): ")
    
    try:
        saat, minut = map(int, waqıt.split(':'))
        
        if 0 <= saat <= 23 and 0 <= minut <= 59:
            if saat == 0:
                jańa_saat = 12
                belgi = 'AM'
            elif saat < 12:
                jańa_saat = saat
                belgi = 'AM'
            elif saat == 12:
                jańa_saat = 12
                belgi = 'PM'
            else:
                jańa_saat = saat - 12
                belgi = 'PM'
            
            print(f"{waqıt} = {jańa_saat:02d}:{minut:02d} {belgi}")
        else:
            print("Nadurıs waqıt formatı!")
    
    except:
        print("Nadurıs format! HH:MM formatında kiritiń")

waqıt_formatin_ózgertiw()

10. Qurallı qol oyını:
def qurallı_qol():
    variantlar = ['tas', 'qaǵaz', 'qayshı']
    kompyuter_ball = 0
    oyınshı_ball = 0
    
    while True:
        print(f"\nEsap - Siz: {oyınshı_ball}, Kompyuter: {kompyuter_ball}")
        print("\nTańlań:")
        print("1. Tas")
        print("2. Qaǵaz")
        print("3. Qayshı")
        print("4. Oyındı tamamlaw")
        
        tańlaw = input("Tańlawıńız (1-4): ")
        
        if tańlaw == '4':
            print(f"\nAqırǵı esap - Siz: {oyınshı_ball}, Kompyuter: {kompyuter_ball}")
            if oyınshı_ball > kompyuter_ball:
                print("Siz jeńdińiz!")
            elif oyınshı_ball < kompyuter_ball:
                print("Kompyuter jeńdi!")
            else:
                print("Teń!")
            break
        
        if tańlaw not in ['1', '2', '3']:
            print("Nadurıs tańlaw!")
            continue
        
        oyınshı = variantlar[int(tańlaw)-1]
        kompyuter = random.choice(variantlar)
        
        print(f"\nSiz: {oyınshı}")
        print(f"Kompyuter: {kompyuter}")
        
        if oyınshı == kompyuter:
            print("Teń!")
        elif ((oyınshı == 'tas' and kompyuter == 'qayshı') or
              (oyınshı == 'qaǵaz' and kompyuter == 'tas') or
              (oyınshı == 'qayshı' and kompyuter == 'qaǵaz')):
            print("Siz utdıńız!")
            oyınshı_ball += 1
        else:
            print("Kompyuter uttı!")
            kompyuter_ball += 1

qurallı_qol()

Bul mısallardıń hár biri if...else shártleriniń praktikalıq qollanılıwın kórsetedi. Hár bir mısaldı ózińiz orınlap kórip, kodtı ózgertiw arqalı úyreniwińizge boladı.


TEST
1. Tómendegi kodtıń nátiyjesinde ne shıǵadı?
x = 5
if x > 3:
    print("A")
else:
    print("B")

a) A
b) B
c) 5
d) Qátelik beredi
Durıs juwap: a) A
2. Python tilinde teńlikti tekseriw ushın qaysı operator qollanıladı?
a) =
b) ==
c) ===
d) !=
Durıs juwap: b) ==
3. Tómendegi shártte qaysı qátelik bar?
if x = 10:
    print("On")

a) if sóziniń jazılıwında
b) Útirlerdegi qátelik
c) Teńlik operatorı nadurıs (= ornına == kerek)
d) print funkciyasında
Durıs juwap: c) Teńlik operatorı nadurıs (= ornına == kerek)
4. elif ne ushın qollanıladı?
a) Birinshi shárt durıs bolǵanda
b) Basqa shártlerdi tekeriw ushın
c) Programmanı toqtatıw ushın
d) Cikldı baslaw ushın
Durıs juwap: b) Basqa shártlerdi tekeriw ushın
5. and operatorı qashan True qaytaradı?
a) Eki shárt te True bolǵanda
b) Bir shárt True bolǵanda
c) Eki shárt te False bolǵanda
d) Tek birinshi shárt True bolǵanda
Durıs juwap: a) Eki shárt te True bolǵanda
6. Tómendegi kodtıń nátiyjesinde ne shıǵadı?
x = 10
y = 20
if x > y:
    print("X úlken")
elif x == y:
    print("Teń")
else:
    print("Y úlken")

a) X úlken
b) Teń
c) Y úlken
d) Hesh nárse shıqpaydı
Durıs juwap: c) Y úlken
7. or operatorı qashan False qaytaradı?
a) Tek bir shárt False bolǵanda
b) Eki shárttiń biri True bolǵanda
c) Eki shárt te False bolǵanda
d) Eki shárt te True bolǵanda
Durıs juwap: c) Eki shárt te False bolǵanda
8. Qaysı jazıw durıs?
a) if(x > 0)
b) if x > 0:
c) if x > 0 then
d) if x > 0 {
Durıs juwap: b) if x > 0:
9. Tómendegi kodtıń nátiyjesinde ne shıǵadı?
x = 5
if x > 0:
    if x < 10:
        print("A")
    else:
        print("B")
else:
    print("C")

a) A
b) B
c) C
d) AB
Durıs juwap: a) A
10. not operatorı ne isledi?
a) Shárttiń mánisin terisine ózgertedi
b) Eki shártti biriktiredi
c) Shártlerdi salıstıradı
d) Programmanı toqtatadı
Durıs juwap: a) Shárttiń mánisin terisine (keri) ózgertedi
Qosımsha túsindiriw:
1-soraw: x = 5 bolǵanlıqtan, x > 3 shárti durıs (5 úshten úlken) hám "A" jazıwı shıǵadı.
2-soraw: Python tilinde bir teńlik belgisi (=) mánisti belgilew ushın, eki teńlik belgisi (==) salıstırıw ushın qollanıladı.
3-soraw: if shártinde teńlikti tekseriw ushın = emes, al == operatorı qollanılıwı kerek.
4-soraw: elif - basqa qosımsha shártlerdi tekseriw ushın qollanıladı, if hám else arasında birneshe elif bolıwı múmkin.
5-soraw: and logikalıq operatorı eki tárepindegi shártler de True bolǵanda ǵana True qaytaradı.
6-soraw: x = 10 hám y = 20 bolǵanda, y úlken bolǵanlıqtan "Y úlken" jazıwı shıǵadı.
7-soraw: or operatorı tek eki tárepindegi shártler de False bolǵanda ǵana False qaytaradı.
8-soraw: Python tilinde if shártinen keyin eki noqat (:) qoyıladı hám járdemshi kodlar abzac penen jazıladı.
9-soraw: Ishki (nested) if shártleri bar, x = 5 bolǵanda eki shárt te durıs hám "A" jazıwı shıǵadı.
10-soraw: not operatorı logikalıq mánisti kerisine ózgertedi: True bolsa False, False bolsa True qaytaradı.
  • 160

Sonday-aq: