İnformatsiyalıq texnologiyalar rawajlanıp baratırg’an bul da’wirde bu’gin uyalı telefon hesh kimge de jan’alıq bolmay qaldı. Ha’tteki bul telefonlar turmısımızdın’ ajıralmas bo’legine aylanıpta u’lgerdi. Degen menen olardı qollanıwdın’ paydalı ta’repleri menen birge zıyanlı ta’repleri ko’p ekenligin ba’reshemiz tolıq bile bermeymiz.

Ku’ndelikli turmısımızda mu’shkilimizdi an’sat etiwde paydalanıwshı texnikalıq qurılmalardı ko’plep ushıratamız. Solardın’ biri uyalı telefonlar bolıp, mobil baylanıs bizge qolaysız jag’daylarda qalg’an jag’daylarda mu’shkilimizdi jen’il etedi. Sol sebeplide bu’gingi ku’nde uyalı telefong’a iye bolmag’an adamdı ushıratıw qıyın. Ha’tte adamlar telefonın u’ylerinde umıtıp qaldırg’anın’ o’zinde tınıshsızlanıp, o’zlerin qolaysız jag’dayda sezinedi. Al bul olardın’ telefonlarg’a g’arezli bolıp qalg’anınan derek beredi. Zamanago’y telefonlar tek biri-birimiz benen so’yesiwdi a’melge asırıwshı qural bolıp qalmastan, kishi kompyutergede aylanıp u’lgergen.

B. Kalmuratov ,student:
Bunın’ baslı sebebi mobil baylanıs qurılmalarına operatsiyalıq sistemalardın’ islep shıg’ılıwı. Yag’nıy ha’zirgi waqıtta du’nyada en’ ataqlı bolg’an Android ha’m iOS operatsiyalıq sistemaları jeke kompyuterlerdin’ funktsiyaların atqara alatug’ın da’rejege jetti. Mobil baylanıs qurılmaları degende tek g’ana uyalı telefonlardı ko’z aldımızg’a keltirmey, al bug’an internet planshetleride kiredi.

Mobil telefonı bizin’ janımızda derlik sutkasına 24 saat ju’redi. Sol sebeplide uyalı telefonnın’ densawlıg’ımızg’a zıyanlı ta’repleri bar yaki joqlıg’ın biliwimiz a’himiyetli.

Matlyuba Erjanova psixolog:
20 minutqa shekemgi so’ylesiwler bul a’lbette bas miy qabıg’ındag’ı o’zgerislerge alıp keledi. Yag’nıy telefon antennası bas miy menen birgelikte antenna quralın orınlaydı ha’m sol waqıtta o’zinen elektr magnitin tarqatadı. Elektr magnit a’lbette bul bizin’ organizmimizdegi adrenalin zatının’ joqarılawına balalarda da este saqaw qa’biletinin’ pa’seyiwine, dıqqattın’ to’menlewine, seziw analizatorlarının’ buzılıw aqıbetlerine alıp keledi. Bunın’ na’tiyjesinde balalar oqıwg’a bolg’an qızıg’ıwı to’menlewi mu’mkin yaki o’zlestirmewshi oqıwshılar qatarına tu’sip qalıwı mu’mkin. Bul mashqalalar bug’ingi ku’nde basqıshpa basqısh o’spirim jastag’ı balalarg’ada o’z ta’sirin berip kirmekte. Agentlerge (m.Agent) kiriw telefon arqalı, usı agentlerde tu’ni menen uyqılamastan otırıwlar bulardın’ ha’mmesi balalarda uyqısızlıq keselligi ha’m bu’gingi ku’nde bizin’ da’wirimizde jedellik penen rawajlanıp baratırg’an nevroz keselliligin keltirip shıg’armaqta.

Ko’pshilik u’ylerde uyalı telefolardan paydalanıwg’a qarsılıq bildiriwshilerdin’ tiykarg’ıları bular balalar shıpakerleri bolıp, olar balalardın’ organizmleri sezimtallı ekenligin ha’m elektromagnitli nurlanıwg’a beyim ekenligin bildirmekte. Shıpakerlerdin’ pikirinshe 16 jasqa shekemgi balalarg’a mobil telefonlardan paydalanıwdı qadag’an etken maqul. Shvet ilimpazları balalar ha’m jas o’spirimlerdin’ mobil telefonların paydalanıw aqıbetinde miyi menen baylanıslı bolg’an mashqalalar bir neshe jıldan son’ ju’zege keliw mu’mkinligin bildirmekte. Bazı bir mag’lıwmatlarg’a qarag’anda 20 jıl telefonda tınımsız so’ylesken adam bara-bara mayıpqa aylanıp qaladı eken. Siz mektep oqıwshısı bolg’an balan’ızg’a telefon alıp berip, perzentin’iz o’mirinin’ en’ gu’llegen, o’nip o’setug’ın paytında imkaniyatının’ shekleniwin qa’lemeytug’ın shıg’arsız.

Gu’lzira A’minova, oqıwshı:
Mobil telefonları jaslarımızg’a ko’rsetip atırg’an keri ta’siri ayanıshlı jag’day. Sebebi sabaq waqtında oqıwshılar mobil telefonnan paydalanıp, qandayda bir agent, klaslaslar sıyaqlı saytlarda otırıp, bir-birine xabar jiberedi. Bul bolsa sol oqıwshının’ o’tilgen temanı tu’sinbey qalıp, biliminin’ to’menlewine alıp keledi. Al qon’ıraw dawsı bolsa sol telefonnan paydalana otırg’an oqıwshıg’a g’ana emes, al a’tirapındag’ı temanı tu’sinip otırg’an joldaslarına, ha’tteki temanı barlıq o’z intası menen tu’sindirip otırg’an mug’allimnin’ de bar dıqqatın bo’ledi.

Elimizde bilimlendiriw protsessinin’ sapasın arttırıwg’a qaratılıp atırg’an u’lken itibar sebepli mine usınday bilim alıwg’a kesent etiwshi qurallardı saplastırıw bag’darında is-ilajlar alıp barılıp, arnawlı qararlar qabıl etildi.

Gu’listan Uzaqova, pedagog-psixolog:
O’zbekstan Respublikası Ministrler ken’esinin’ 2012 jıl, 21 maydag’ı 139-sanlı qararı, ha’m O’zbekstan Respublikasının’ xalıq bilimlendiriw Ministrliginin’ 2012 jılı 25 maydag’ı 165-sanlı buyrıg’ında bilimlendiriw mekemelerinde mobil telefonnan paydalanıw boyınsha is ilajları islep shıg’ıldı. Bizin’ mektebimizde de bul boyınsha ko’p isler islenip atır. Mektebimizge sırtqı esikten kirip kelgen waqıtta oqıwshılarımız ha’m mug’allimlerimiz mobil telefonların o’shirip, kirip keliwleri kerek. Mobil telefonların sumkalarına salıp, muqıyatlap qoyılıwı kerek. Sabaq waqtında oqıwshılardın’ telefonlar alıp stollardın’ u’stilerine qoyıwı onda tu’rli na’rselerdi ko’rsetip a’tirapındag’ı balalarg’a ko’rsetip otırıwı bul oqıwshı jaslarımızg’a psixikasına jaman ta’sir etedi.

Qaraqalpaq xalxının’ da’stanların, erteklerin oqıp, milliy oyınlarımızdı u’yrenetug’ın paytında balalarımızdın’ evropanın’ ma’nissiz filmlerine, kontur oyınlarg’a qızıg’ıwı unamlı jag’day emes a’lbette. Olardın’ durıs bag’darda ta’lim ta’rbiya alıwında ata-analar ha’m oqıtıwshılardın’ itibarlı bolıwı ayrıqsha orın tutadı.

Sonday-aq ha’miledar hayallardın’ ku’nine 15 minuttan aslam waqıt telefonda so’ylespegeni maqul. Eger bul qag’ıydag’a a’mel etilmese olarda qısqa mu’ddetten son’ uyqısızlıq yaki tez-tezden tu’skinlikke tu’siw jag’dayları seziledi. Uyalı telefonnan ha’miledarlıq payıtta ko’p paydalanıw balanın’ biymaza kesel ha’lsiz tuwılıwına da alıp keliwi mu’mkin eken.

Arzıxan İbrayımova, jurnalist:
Uyalı telefonlar du’nya ju’zi ma’mleketlerinin’ ilimpazları ta’repinen u’yrenilip atır. Biraq olar mobil telefonlardın’ adam organizmine keri ta’siri haqqındag’ı mag’lıwmatqa iye bolatug’ın juwmaqlardı beriwge asıg’ıp atırg’an joq. İnternet mag’lıwmatlarına su’yenetug’ın bolsaq, 2010-jılı mine usı bag’darda xalıqaralıq ko’lemde ilimiy-izertlew jumısları baslang’an ha’m olar 20-30 jıldı o’z ishine qamtıydı eken. Demek 10-20 jıldan son’ biz mobil telefonlarının’ den sawlıg’ımızg’a keri ta’sirleri haqqında tolıq ha’m tastıyıqlang’an mag’lıwmatlarına iye bolamız. Degen menen ha’zirden baslap-aq biz a’piwayı qa’wipsizlik ila’jların ko’riwimiz kerek.

Qa’nigeler ta’repinen uyalı telefonnan nurlanıw da’rejesin kemeytiw ushın to’mendegishe usınıslar berilgen:
Telefon menen so’yleskende a’dette apparattı qulag’ımızdan 2 sm qashıqlıqta uslaw kerek yaki telefonnın’ dawsın shıg’arıp qoyıw mu’mkinshiliginen paydalanıw kerek.
Sapasız baylanıs paytında baylanıs quwatı joqarılaydı. Bunday jag’dayda so’ylesiwdi toqtatıw yaki jaqsı baylanıs ornatıw ushın imarattan shıg’ıw kerek.
Kimgedur qon’ırawdı a’melge asırıw barısında telefondı qulag’ın’ızg’a tutpan’, sebebi bul payıtta telefon nur taratıw quwatın asıradı.
Telefon korpusının’ joqarı bo’leginen uslamaw kerek. A’dette ol jerde antenna jaylasqan boladı. Bunday jag’dayda antenna ta’siri to’menlep, telefon quwatı asadı.
Telefondı qaltag’a emes, suwmkag’a salıp ju’rin’.
Telefondı qulag’ın’ızg’a abonent penen baylanıs ornatılg’annan son’ tutqanın’ız maqul. Sebebi gudok yag’nıy shaqırıw paytında nur taratıw da’rejesi joqarı boladı.
Telefon satıp alıw barısında onın’ nur shıg’arıw quwatına itibar berin’. Ha’r qanday jag’dayda da gu’ldirmamalı hawa rayında uyalı telefonınan paydalanıw qa’wipli.


Arzıxan İbrayımova, jurnalist