Xakerler iskerligi yamasa kompyuter jınayatshılıǵı

Búgingi kúnde insannıń qolında dúnyanı biliwdiń qúdretli quralı bolǵan onıń járdemshisi, dóretiwshilik penen shuǵıllanıw ushın sharayat jaratıw qurılması bolıp xızmet etiwshi xabar texnologiyası bar. Degen menen ilim óz mápi ushın paydalanıwda júz bermekte. Olardıń ishindegi eń qáwiplisi esaplanǵan xakerler iskerligi yaǵnıy kompyuter jınayatshılıǵı haqqında biliwimiz hám de oǵan qarsı gúresiwimiz lazım.

Xakerler haqqında aytqanımızda eń dáslep xaker sózine toqtalıp ótiwimiz kerek. “Xaker” sózi inglisshe “to hack” – “buzıw” feyilinen kelip shıqqan. Bul sóz dáslep sportta óziniń qopal háreketi menen basqaǵa zıyan jetkiziwshi adamdı ańlatqan. Baspa sózde bolsa bul atama telefon nomerlerin tártipsiz terip basqalardıń sóylesiwin tıńlawǵa urınıwshı adamdı túsindiriw ushın qollanǵan. Keyin bolsa kompyurter tarmaqları járdeminde abıroylı mákemelerdiń maǵlıwmat bazalarına kiriwshi hám olardaǵı maǵlıwmatlardı urlawshı “qızıǵıwshı” biyzarılar xakerler dep atala basladı. Házirgi waqıtta xakerler minez-xulqı, reytingleri hám klassifikaciyasına iye bolǵan úlken bir jasırın qatlamdı quraydı.

Kompyuter “qaraqshıları”-xakerlerdiń tórt tiykarǵı taypası bar. 1-taypadaǵılar maǵlıwmat bazalarına qızıǵıwdan buzıp kiriwshi xakerler “romantikler” dep ataladı. 2-taypadaǵılar “Progmatikler” yamasa “klassikler” oyınlar, baǵdarlamalar, maǵlıwmatlar bazaları, elektron baspalardı urlaw menen shuǵıllanadı. 3-taypadaǵılar “Razvedkashı” xakerler jasırın maǵlıwmatlardı alıw ushın qarsılaslarınıń kompyuter tarmaqların hám maǵlıwmatlardıń bazaların buzıp kiredi. Eń qáwipli tórtinshi taypadaǵılar bolsa, “Kiberangsterler” dep ataladı. Olar belgili bir jınayıy topar yamasa birlespe quramında háreket qıladı hám túrli firmalardıń tarmaqların buzıp kiredi, bank esap betlerinen pullardı urlaw menen shuǵıllanadı.

Xakerlerdiń payda bolıw sebepleri tek ǵana jınayıy niyetler menen túsindirilmeydi, dáslepki xakerlerde bunday niyetler bolmaǵan. Gáp informaciyalastırılǵan jámiyettegi miynettiń qásiyetinde. Miynettiń informaciyalastırılıwı hám avtomatlastırılıwı “tar taraw qánigesin” talap etip, oǵan unamsız tásir kórsetiwi, insandı kompyuterge baylap qoyıwı múmkin. Jáne de basqa taraw qánigeleri informatika qánigeligine baylanıslı bolıp qalıwı, informatika qániygeleri bolsa bunnan paydalanıp belgili bir topar yamasa birlespege birlesiw hám basqa adamlardı óz mápi jolında monipulyaciya qılıwı múmkin.

Jámiyettiń kompyuterlesiwi informaciyadan nızamsız paydalanıw, kompyuter jınayatshılıǵı-kompyuter yadın buzıw, kompyuter járdeminde urlıq qılıwdıń payda bolıwı, bilimlendiriw salası hám ǵalaba xabar qurallarınıń monopoliyalasıwı qáwipi tuwılıwına, jámiyetshilik pikirin monipulyaciya qılıw kompyuter qaraqshılıǵına alıp keledi. Kompyuter qaraqshılıǵı mashqalası pútkil jer júzindegi basıp shıǵaratuǵın kompyuter jurnallarınıń baslı temalarınan bolıp, ol ruwxıylıq máseleleri hámde xalıqtıń tólew qábileti menen baylanıslı. Adamlardıń ulıwmalıq mádeniyatın ózgertpesten, xalıqtıń tólew qábiletin asırmay turıp hám firma dástúrleriniń hádden tısqarı joqarı bahaların arzanlastırmay turıp kompyuter qaraqshılıǵın joyıw múmkin emes.

Xakerler jınayatlarına dámegóylik niyeti, siyasıy intrigalar, sap qızıǵıw, shoqlıq, ósh alıw niyeti sebep bolıwı múmkin. Mısalı amerikalı kompyuter baǵdarlamasın dóretiwshi T. Lloyd korporaciyadan jumıstan bosatılıwınan aldın firmasınıń kompyuter tarmaǵına áste isleytuǵın virus “bombasın” jaylastıradı. T. Lloyd penen dúzilgen miynet shártnaması múddeti tamamlanǵannan keyin bir neshshe hápte ótekennen soń bul “bomba” jarıladı hám firmanıń pútkil xabar sistemasın joq etip jiberedi. Bunıń aqıbetinde firma 10 million dollar muǵdarında zıyan kóredi.

Degen menen házirgi waqıtta bunday jınayatlardıń aldı alınıp, xakerler jınayıy juwapkershilikke tartılmaqta. Yaǵnıy informaciya qáwipsizligi hár tárepleme qorǵalǵan degen sóz.

Házirgi waqıtta kompyuter jınayatshılıǵına qarsı gúres usılları da jetilisip barmaqta. Birinshi gezekte informaciya qáwipsizligi támiyinlenbekte. Bularǵa qarsı túrli baǵdarlamalıq ónimler islep shıǵılǵan. Degen menen informaciya qáwipsizligin saqlaw hám oǵan nemquraylıq penen qaramaw hár bir paydalanıwshıdan talap etiledi.

Meńdibek TÓLEGENOV,
Ájiniyaz atındaǵı Nókis mámleketlik pedagogikalıq
institutı Ruwxıylıq tiykarları qánigeligi 1-kurs magistrantı.