Informaciya globallasıwı hám ruwxıy hújimler
XXI ásirdiń basına kelip pútkil dúnyada globallasıw procesi jedellik penen kúsheyip ketti. Hátteki xalıqaralıq shólkemlerden uzaǵıraq turıwǵa umtılıp atırǵan mámleketlerde bul procesten shette emes. Búgingi informaciya ásirinde internet tarmaǵı dúnyanı oǵada keńirek óz torına oramaqta. Planetamızda usı sistemadan paydalanıwshılar sanı 2 milliardtan astı. Biraq ondaǵı informaciyalardıń salmaqlı bólimi ayırım jaman niyetli kúshler tárepinen belgili strategiyalıq maqsetlerdi kózlep tarqatıp atırǵanlıǵı sebepli internet informaciya urıslarınıń tiykarǵı quralına aylanıp barmaqta. Máselen, úlken sotsiallıq tarmaq – Facebook sistemasına hár kúni bir milliardtan artıq paydalanıwshı kirse, olardıń 600 mıńı ózgelerdiń xabarları, foto súwretleri hám basqada jeke maǵlıwmatların qolǵa kiritiw jolında bolǵan ǵárezli niyetli adamlar tárepinen júz berip atırǵanlıǵın málim etti. Keyingi waqıtları ayırım mámleketlerdegi túrli qoparıwshılıq háreketlerdi ámelge asırıwda da mine usı sotsiallıq tarmaqtan paydalanıp atırǵanlıǵı siz hám bizden abaylı bolıwdı talap etedi.
Házirde yadro quralın islep shıǵarıw boyınsha 20 ǵa jaqın mámlekette háreketler bolıp atır. 120 ǵa jaqın mámleketler bolsa informaciya hújimlerin uyımlastırıw ústinde jumıs alıp barmaqta. Bunıń ushın hátteki millionlaǵan dollar qárejet sarıplanbaqta. Eń jamanı jaslardıń 90 payızı tiykarǵı informaciya deregi retinde internetke kiredi. Házirgi waqıtta sistemada ózine qol jumsawdıń ańsat jolların úgitlewshi 9 mıńnan artıq saytlar bar. 49 payız kompyuter oyınları zorlıq, jaman ádetler hám jawızlıqtı úgitlemekte. 42 payız balalar hám óspirimler onlayn arqalı tarqatılatuǵın pornografiya tásirine túsip qalǵan. Xalıqaralıq ekspertler dúnya kóleminde 38 payız bala zorlıq, buzıwshılıq ruwxındaǵı saytlardı, 26 payız bala milletshilik xarakterindegi veb betlerdi gúzetip barıwın anıqlaǵan.
Solay eken, joqarıda atap ótilgen qáwipi joqarı bolǵan global mashqalalarǵa qarsı gúresiw ushın ne islew kerek? Milliy nızamshılıǵımızda jaslardı jaman informaciyalardan qorǵaw mexanizmi bar. Mısalı ushın "Jaslarǵa baylanıslı mámleket sıyasatınıń tiykarları haqqında" ǵı nızamda jaslar arasında ádep-ikramlıqtı buzıwǵa, sonıń menen birge zorlıq kórsetiw, ádepsizlik hám ayawsızlıqtı úgitlewge qaratılǵan hár qanday háreketler, "Bala huqıqlarınıń kepillikleri haqqında" ǵı nızamda bolsa ádepsizlik, jawız hám zorlıq kórsetiw haqqında bayan etiwshi, insan qádirin mazaq etiwshi, balalarǵa zıyan keltiriwshi hám huqıqbuzarlıqlar júz beriwine sebep bolıwshı ádebiyatlardı tarqatıw, filmlerdi kórsetiw qadaǵan etiliwi belgilep qoyılǵan.
Biraq ele keleshekte qılınıwı lazım bolǵan isler kóp. Bul sıyaqlı sotsiallıq qáwipi úlken bolǵan mashqalalardan qutılıw ushın Ózbekstanda sotsiallıq tarmaqlardı rawajlandırıw boyınsha úlken milliy joybardı jaratıw zárúr. Sonday-aq "Google" kompaniyasınıń analizlerine qarasaq, Ózbekstannan kúnine Однаклассники.ru saytına 200000, Facebook saytına 90000 ǵa jaqın, Мой Мир saytına 40000 nan artıq adam kirmekte. Elimizdegi Doira.uz, vsetut.uz, odnaklassniki.uz, olam.uz sıyaqlı saytlarda dizimnen ótkenlerdiń barlıǵın qossaqta joqarıdaǵı muǵdarǵa jetpeydi.
Sonday-aq mámleket mekemeleri, puxaralıq institutlar, jámáát shólkemleri, ásirese jaslar menen baylanısta bolıwǵa erisiw, internet tarmaǵın milliy qádiryat hám úrip ádetlerimizdi ózinde sáwlelendiriwshi veb betler menen bayıtıw, bilimlendiriw orınların internet tarmaǵına jalǵawda ádep-ikramlıq qaǵıydalarına muwapıq bolmaǵan veb saytlardan paydalanıwǵa sheklewlerdi engiziw, jaslarda informaciya resurslarınan paydalanıw mádeniyatın qáliplestiriw kerek. Xalıqtıń durıs hám haqıyqıy informaciyaǵa iye bolıwın támiyinlew, hár bir puxara ańında ideyalogiyalıq immunitettiń qáliplesiwine sharayat jaratıw, buzıwshı ideyalogiyalıq háreketlerge qarsı ruwxıy aǵartıwshılıq násiyattı kúsheytiw, kishi jastaǵı jaslarǵa baylanıslı milliy nızamshılıǵımızǵa ruwxıy basımlar, informaciya hújimleriniń aldın alıwǵa qaratılǵan zárúr ózgertiw hám qosımshalar kiritiw zárúr. Bunıń ushın sırt el tájiriybesi menen tanısıwǵa boladı. Máselen Ullı Britaniyada "Ózin tutıw kodeksi" hám "Qáwipsiz tarmaq" ǵáressiz mekemesi zıyanlı, nızamǵa qayshı informaciyalar aǵımın baqlaydı. Ayırım evropa mámleketlerinde nızam tiykarında saytlardı blokirovka etiw belgilep qoyılǵan. Atap ótsek, Germaniyada bul másele sudtıń qararı menen ámelge asırıladı. Rossiyada bolsa túrli informaciya hújimlerine qarsı gúresiw maqsetinde "Qáwipsiz internet orayı" shólkemlestirilgen. Ulıwma Evropa keńesi tárepinen 6 nızam hújjeti qabıl etilgen hám "Qáwipsiz internet baǵdarlaması" islep shıǵılǵan.
Rawajlanǵan mámleketlerde ata-ana baqlawın ámelge asırıw ushın kóplegen texnologiyalar, filtrlawshı programmalıq támiyinleniw jaratılǵan. Filtrlawshı programmalıq támiyinleniwdiń úsh kórinisi bar: "qara dizim" (dizimge kiritilgen derekler (saytlar) ǵa shıǵıw blokirovka etiledi.) , "aq dizim" (tek dizimge alınǵan dereklerge kiriw múmkin), "neytral markirovka" (jaman saytlardıń reytingin jaratıw, yaǵnıy paydalanıwshı qaysı saytlarǵa kiriw yamasa kirmewdi ózi sheshedi).
Elimizde internetten paydalanıwshılar sanı 8 millionnan asqanın esapqa alsaq, usı xalıqaralıq informaciya tarmaǵın milliy maǵlıwmatlar menen toltırıw eń aktual zárúrlilik bolıp tabıladı. Atap ótiw orınlı bul tarawda bir qatar jetiskenliklerge erisilmekte. Mısalı 2002 jılda "Uz" domeninde 587 sayt iskerlik kórsetken bolsa, endi olardıń sanı 14 mıńnan astı. Solardan 160 tan aslami ǵalaba xabar quralları retinde dizimge alınǵan. Informaciya kitapxana orayınıń fondıda 21401 nusqadaǵı ádebiyatqa kóbeyip, 4 million 952 mıń 132 nusqanı quramaqta.
Búgin zamanlaslarımız ańına, bir qarawda arzımaytuǵın bolıp kóringen kishi xabarda globallasıw tárepinen kúshke enip, kózge kórinbeytuǵın, lekin zıyanın hesh nárse menen qaplap bolmaytuǵın dárejede úlken zıyan keltiriw múmkin. Bunday kúshlerge qarsı hár tárepleme tereń oylanıw, ilimiy tiykarda tereń shólkemlestirilgen, úziliksiz alıp barılatuǵın ruwxıy tárbiya menen juwap beriw lazım. Jaslarımız milliyligin saqlap qalǵan halda, dúnyanı tereń ańlaytuǵın, dáwir nápesi menen adımlaytuǵın insanlar bolıp jetilissin. Sonda ǵana bizge ulıwma jat bolǵan ideyalar watanlaslarımızǵa óz tásirin ótkize almaydı.
Xabar gazetasınan alınǵan
2012-jıl. 13-aprel, 15 (1021)-sanı.
Házirde yadro quralın islep shıǵarıw boyınsha 20 ǵa jaqın mámlekette háreketler bolıp atır. 120 ǵa jaqın mámleketler bolsa informaciya hújimlerin uyımlastırıw ústinde jumıs alıp barmaqta. Bunıń ushın hátteki millionlaǵan dollar qárejet sarıplanbaqta. Eń jamanı jaslardıń 90 payızı tiykarǵı informaciya deregi retinde internetke kiredi. Házirgi waqıtta sistemada ózine qol jumsawdıń ańsat jolların úgitlewshi 9 mıńnan artıq saytlar bar. 49 payız kompyuter oyınları zorlıq, jaman ádetler hám jawızlıqtı úgitlemekte. 42 payız balalar hám óspirimler onlayn arqalı tarqatılatuǵın pornografiya tásirine túsip qalǵan. Xalıqaralıq ekspertler dúnya kóleminde 38 payız bala zorlıq, buzıwshılıq ruwxındaǵı saytlardı, 26 payız bala milletshilik xarakterindegi veb betlerdi gúzetip barıwın anıqlaǵan.
Solay eken, joqarıda atap ótilgen qáwipi joqarı bolǵan global mashqalalarǵa qarsı gúresiw ushın ne islew kerek? Milliy nızamshılıǵımızda jaslardı jaman informaciyalardan qorǵaw mexanizmi bar. Mısalı ushın "Jaslarǵa baylanıslı mámleket sıyasatınıń tiykarları haqqında" ǵı nızamda jaslar arasında ádep-ikramlıqtı buzıwǵa, sonıń menen birge zorlıq kórsetiw, ádepsizlik hám ayawsızlıqtı úgitlewge qaratılǵan hár qanday háreketler, "Bala huqıqlarınıń kepillikleri haqqında" ǵı nızamda bolsa ádepsizlik, jawız hám zorlıq kórsetiw haqqında bayan etiwshi, insan qádirin mazaq etiwshi, balalarǵa zıyan keltiriwshi hám huqıqbuzarlıqlar júz beriwine sebep bolıwshı ádebiyatlardı tarqatıw, filmlerdi kórsetiw qadaǵan etiliwi belgilep qoyılǵan.
Biraq ele keleshekte qılınıwı lazım bolǵan isler kóp. Bul sıyaqlı sotsiallıq qáwipi úlken bolǵan mashqalalardan qutılıw ushın Ózbekstanda sotsiallıq tarmaqlardı rawajlandırıw boyınsha úlken milliy joybardı jaratıw zárúr. Sonday-aq "Google" kompaniyasınıń analizlerine qarasaq, Ózbekstannan kúnine Однаклассники.ru saytına 200000, Facebook saytına 90000 ǵa jaqın, Мой Мир saytına 40000 nan artıq adam kirmekte. Elimizdegi Doira.uz, vsetut.uz, odnaklassniki.uz, olam.uz sıyaqlı saytlarda dizimnen ótkenlerdiń barlıǵın qossaqta joqarıdaǵı muǵdarǵa jetpeydi.
Sonday-aq mámleket mekemeleri, puxaralıq institutlar, jámáát shólkemleri, ásirese jaslar menen baylanısta bolıwǵa erisiw, internet tarmaǵın milliy qádiryat hám úrip ádetlerimizdi ózinde sáwlelendiriwshi veb betler menen bayıtıw, bilimlendiriw orınların internet tarmaǵına jalǵawda ádep-ikramlıq qaǵıydalarına muwapıq bolmaǵan veb saytlardan paydalanıwǵa sheklewlerdi engiziw, jaslarda informaciya resurslarınan paydalanıw mádeniyatın qáliplestiriw kerek. Xalıqtıń durıs hám haqıyqıy informaciyaǵa iye bolıwın támiyinlew, hár bir puxara ańında ideyalogiyalıq immunitettiń qáliplesiwine sharayat jaratıw, buzıwshı ideyalogiyalıq háreketlerge qarsı ruwxıy aǵartıwshılıq násiyattı kúsheytiw, kishi jastaǵı jaslarǵa baylanıslı milliy nızamshılıǵımızǵa ruwxıy basımlar, informaciya hújimleriniń aldın alıwǵa qaratılǵan zárúr ózgertiw hám qosımshalar kiritiw zárúr. Bunıń ushın sırt el tájiriybesi menen tanısıwǵa boladı. Máselen Ullı Britaniyada "Ózin tutıw kodeksi" hám "Qáwipsiz tarmaq" ǵáressiz mekemesi zıyanlı, nızamǵa qayshı informaciyalar aǵımın baqlaydı. Ayırım evropa mámleketlerinde nızam tiykarında saytlardı blokirovka etiw belgilep qoyılǵan. Atap ótsek, Germaniyada bul másele sudtıń qararı menen ámelge asırıladı. Rossiyada bolsa túrli informaciya hújimlerine qarsı gúresiw maqsetinde "Qáwipsiz internet orayı" shólkemlestirilgen. Ulıwma Evropa keńesi tárepinen 6 nızam hújjeti qabıl etilgen hám "Qáwipsiz internet baǵdarlaması" islep shıǵılǵan.
Rawajlanǵan mámleketlerde ata-ana baqlawın ámelge asırıw ushın kóplegen texnologiyalar, filtrlawshı programmalıq támiyinleniw jaratılǵan. Filtrlawshı programmalıq támiyinleniwdiń úsh kórinisi bar: "qara dizim" (dizimge kiritilgen derekler (saytlar) ǵa shıǵıw blokirovka etiledi.) , "aq dizim" (tek dizimge alınǵan dereklerge kiriw múmkin), "neytral markirovka" (jaman saytlardıń reytingin jaratıw, yaǵnıy paydalanıwshı qaysı saytlarǵa kiriw yamasa kirmewdi ózi sheshedi).
Elimizde internetten paydalanıwshılar sanı 8 millionnan asqanın esapqa alsaq, usı xalıqaralıq informaciya tarmaǵın milliy maǵlıwmatlar menen toltırıw eń aktual zárúrlilik bolıp tabıladı. Atap ótiw orınlı bul tarawda bir qatar jetiskenliklerge erisilmekte. Mısalı 2002 jılda "Uz" domeninde 587 sayt iskerlik kórsetken bolsa, endi olardıń sanı 14 mıńnan astı. Solardan 160 tan aslami ǵalaba xabar quralları retinde dizimge alınǵan. Informaciya kitapxana orayınıń fondıda 21401 nusqadaǵı ádebiyatqa kóbeyip, 4 million 952 mıń 132 nusqanı quramaqta.
Búgin zamanlaslarımız ańına, bir qarawda arzımaytuǵın bolıp kóringen kishi xabarda globallasıw tárepinen kúshke enip, kózge kórinbeytuǵın, lekin zıyanın hesh nárse menen qaplap bolmaytuǵın dárejede úlken zıyan keltiriw múmkin. Bunday kúshlerge qarsı hár tárepleme tereń oylanıw, ilimiy tiykarda tereń shólkemlestirilgen, úziliksiz alıp barılatuǵın ruwxıy tárbiya menen juwap beriw lazım. Jaslarımız milliyligin saqlap qalǵan halda, dúnyanı tereń ańlaytuǵın, dáwir nápesi menen adımlaytuǵın insanlar bolıp jetilissin. Sonda ǵana bizge ulıwma jat bolǵan ideyalar watanlaslarımızǵa óz tásirin ótkize almaydı.
Xabar gazetasınan alınǵan
2012-jıl. 13-aprel, 15 (1021)-sanı.