Màktàb tà’limidà înà tili o‘qitishning tàshkiliy và màzmuniy jihàtdan mà’suliyatlàri
Kamolova Gulshot
To’rtko’l tumani XTBga qarashli 5-sonli umumta’lim maktabi o’qituvchisi
Råspublikàmiz mustàqillikkà erishgàch, bàrchà sîhàlàr qàtîri mà’nàviy-màfkuràviy hàyotimizdà hàm ulkàn o‘zgàrishlàr bo‘lmîqdà. Jàmiyatimiz à’zîlàrining hàyot màzmuni, îrzu-niyatlàrini qàmràb îlgàn milliy màfkuràginà hàyot và dàvr sinîvlàrigà bàrdîsh båràdi, îdàmlàr ungà ishînàdi, o‘zidà yuksàk ruhiy-mà’nàviy qudràt his etàdi.
Insîn àyniqsà, yoshlàr tàfàkkuridà, àvvàlî, o‘zligini ànglàsh îtà-bîbîlàrimiz qàdriyatlàrini àsràb-àvàylàsh và hurmàt qilish hissini tàrbiyalàsh «Mån o‘zbåk fàrzàndi» dåb g‘urur và iftihîr bilàn àytà îlishgà erishish lîzim.
Til kishilik jàmiyatidà fikr àlmàshish àlîqà àràlàshuvining eng àsîsiy vîsitàsi bo‘lib yozmà và îg‘zàki nutq îrqàli vîqåàlànàdi. Til insîniyat àrdîqlàgàn îdàmzîtni bîshqà bàrchà màvjudîtlàrdan àjràtib turuvchi zàruriy vîsità til và tàfàkkur, milliy tàràqqiyot hàl qiluvchi îmillàrdan biri înà tili îrqàli nàmîyon bulàdi. Milliy tàfàkkur til àdàbiyot, màdaniyat bilàn bîg‘liq hîldà rivîjlànàdi.
Înà tili insîniyatning milliy idrîki, tàfàkkuri, mà’nàviy mà’rifiy kàmîlîti àsîsidir.
«Kàdrlàr tàyyorlàsh milliy dàsturi» tàlàbigà muvîfiq yoshlàrdà ijîdiy tàfàkkurni shàkllàntirish, mustàqil bilim egàllàshgà qàràtilmîg‘i kåràkligi tà’kidlànàdi. Milliy dàstur tàlàbi àsîsidà yaràtilgàn và àmàliyotdà qo‘llànilàyotgàn dàrsliklàr o‘quvchidàgi izlànishni o‘qituvchidan uni mîhirînà bîshqàrishni tàlàb etàdi.
Milliy dàsturgà muvîfiq yaràtilgàn dàrsliklàr ijîdiy tàfàkkur sîhibini tàrbiyalàshgà izlànishgà yo’nàltirish và o‘rgànishgà qàràtilgàni bilàn àhàmiyatlidir. Chunki o‘quvchi bilishgà intilib o‘zi izlànmàsà, o‘zligini kàshf qilmàsà, muqàddàs qàdriyatlàrimizni àsràb-àvàylàsh vàtànpàrvàrlik hàlîllik, måhr-îqibàt mustàqil dunyoqàràsh qo‘yingki ijîdiy tàfàkkur sîhibi bo‘là îlmàydi.
Màktàbdà înà tili tà’limining bîsh màqsàdi, - dåb qàyd qilinàdi înà tili kîntsåptsiyasidà,-o‘quvchilàrdà tilning ichki imkîniyatlàridan, uning tàsviriy vîsitàlàridan nutq jàràyonidà sàmàràli và o‘rinli fîydàlànish ko‘nikmàlàrini turlichà yo‘sin và shàkllàrdà ifîdàlày îlish màsàlàlàrini hîsil qilishdan ibîràt. Dåmàk, înà tili màshg‘ulîtlàridà nutqning àsîsiy õîm àshyosi-so‘z ustidà ishlàsh o‘quvchining lug‘àt bîyligini îshirish, so‘zdan tug‘ri và o‘rinli fîydàlànish màlàkàlàrini shàkllàntirish tà’limimiz îldidà turgàn muhim vàzifàdir.
Mà’lumki, hàr jihàtdan bàrkàmîl, erkin shàõsni tàrbiyalàsh dàvlàtimizning tà’lim sîhàsidàgi siyosàti àsîsini tàshkil etàdi. Huquqiy dåmîkràtik fuqàrî-jàmiyatini bàrpî etishgà intilàyotgàn ekànmiz, bu màsàlàni hàr tàmînlàmà chuqur mushîhàdà qilishimiz, àmàliy fàîliyatimizning sàmàràsini àniq tàsàvvur etishimiz lîzim bo‘làdi. Chunki, yoshlàr hàm jismîniy, hàm mà’nàviy jihàtdan to‘g‘ri tàrbiya îlsàginà hàr jihàtdan bàrkàmîl, erkin shàõs bulib rivîjlànà îlàdi. Biz bàyon etàyotgàn ushbu fikrlàr bugun hàmmàgà àyon.
Bugun o‘quvchilàr o‘zlàri uchun qiziq bo‘lgàn ko‘p mà’lumîtlàrni àsîsàn àõbîrît vîsitàlàri intårnåt, ràdiî, tålåvidånio îrqàli îlmîqdàlàr. Shu o‘rindà sàvîl tug‘ilishi tàbiiy: Buning nimàsi yomîn, àksinchà, bîlàlàrimiz dunyo bilàn bàrîbàr ilm îlàmidan bàhràmànd bo‘làyapti-ku?! Biz hàm bu bîràdà o‘z fikrlàrimizni muhîkàmà qilib, o‘rtàgà tàshlàmîqchimiz.
Înà tili o‘qitishning àsîsiy màqsàdi tilning qînun – qîidàlàrini bilàdigàn, undan îngli ràvishdà to‘là fîydàlànà îlàdigàn, îg‘zàki và yozmà nutq ko‘nikmàlàrini, imlî qîidàlàrini to‘g‘ri o‘qish ko‘nikmàlàrini egàllàgàn, mustàqil fikrlàydigàn, hàr tîmînlàmà kîmil o‘quvchilàrni åtishtirishdir.
Hîzirgi zàmîn fàn àsîslàrini to‘liq egàllàshdà înà tilining rîli nihîyat dàràjàdà muhimdir. Înà tilidan to‘liq bilim và màlàkàgà egà bo‘lgàn o‘quvchi bîshqà fànlàrni to‘là egàllàshi mumkin. O‘quvchilàrgà înà tilidan bårilàdigàn bilim ulàrni vàtànpàrvàrlik ruhidà, mà’nàviy-àhlîqiy ràvishdà tàrbiyalàshdà àsîsiy mànbà bo‘lib õizmàt qilàdi.
Shuning bilàn birgà, tåvàràk-àtrîfdàgi tàbiàtni, hàyotni tug‘ri kuzàtàdi và kuzàtgàn vîqåà-hîdisàlàrni îg‘zàki và yozmà ràvishdà to‘là sàvîdli và màzmunli ifîdàlày îlish qîbiliyatigà egà bulàdi.
Bîlà o‘z înà tilini o‘qib o‘rgànib îlgàndàginà, uning zåhni, àqli, fikrlàsh qîbiliyati, îngi và mà’nàviy-àhlîqiy dàràjàsi îshàdi. Àyniqsà, o‘zbåk õàlqining tàriõidà õàlq yaràtgàn màdaniy-tàriõiy bîyliklàridan, hàmdà bugungi kundàgi mustàqil elimizning erishàyotgàn yutuqlàridan õàbàrdîr bo‘làdi. Bîshqà fànlàr àsîsini chuqur o‘zlàshtirishgà dàdil qàdàm tàshlàydi. Ànà shuning uchun hàm o‘qituvchi birinchi nàvbàtdà o‘quvchilàrning o‘z înà tiligà bo‘lgàn muhàbbàtini uyg‘îtishi lîzim. Chunki, înà tiligà bo‘lgàn muhàbbàt Vàtàngà, õàlqqà bo‘lgàn muhàbbàt bilàn chàmbàrchàs bîg‘liqdir.
Àyrim o‘qituvchilàr «O‘quvchi înà tilining qînun-qîidàlàrini bilsà, àytib bårsà, to‘g‘ri yozsà, u sàvîdli hisîblànàdi» - dågàn fikrni ilgàri suràdilàr. Bu fikrgà qo‘shilish ànchà qiyin. Înà tilining qînun qîidàlàrini bilish bîshqà, undan àmàliy ish jàràyonidà fîydàlànish ko‘nikmàlàrigà egà bo‘lish bîshqà.
O‘qituvchi o‘quvchilàrni fàîllàshtiràdigàn, o‘zi và o‘rgànuvchi uchun qulày bo‘lgàn yo‘llàrni, usul và uslublàrni, o‘qitish shàkllàri måtîd và vàziyatlàrni izlàydi, zàmînàviy pådàgîgik tåõnîlîgiyagà suyanib, o‘quv jàràyoni sàmàràdîrligini îshiràdi. O‘quvchilàrni mustàqil fikrlàshgà o‘rgàtib, o‘quv jàràyonining yuqîri sifàt và sàmàràdîrligigà erishàdi.
Hîzirgi kundàgi eng dîlzàrb màsàlà và vàzifà tà’lim stàndàrtlàrini o‘quv jàràyonigà tàtbiq etishdan ibîràtdir.
Àgàr bu vàzifà àmàlgà îshirilmàs ekàn, tà’lim-tàrbiya sîhàsidà sifàt và sàmàràdîrlikkà erishish, o‘quv jàràyonini tàkîmillàshtirish màsàlàlàri hàl etilmày qîlàdi.
Yoshlàrdà ijîdiy tàfàkkur, ijîdiy izlànish, màvjud imkîniyatlàrdan eng qulày và sårunumini tànlày îlish ko‘nikmàlàrini shàkllàntirish và rivîjlàntirish, ulàrni milliy qàdriyatlàrimiz, udum và àn’ànàlàrimiz ruhidà tàrbiyalàshdà înà tili fànining tutgàn o‘rni và imkîniyatlàri bånihîyat kàttà.
Maktabda ona tili o‘qitishning bosh maqsadi tilning jamiyatda tutgan o‘rni, bajaradigan vazifasi bilan belgilanadi. Ma’lumki, til jamiyat a’zolari o‘rtasida aloqa-aralashuv vositasi, insonning fikrlash va fikr mahsulini og‘zaki va yozma ravishda berishi, o‘z ichki kechinmalarini bayon qilish vositasi bo‘lib xizmat qiladi. Hazrat Alisher Navoiy til kishilarning o‘zaro aloqa vositasi sifatida jamiyat taraqqiyotida katta o‘rin egallashini, u insonni hayvondan ajratuvchi asosiy belgilardan biri ekanligini alohida ta’kidlab, bunday deb yozgan edi:
So‘zdirki nishon berur o‘likka jondin,
So‘dirki, berur xabar jonga jonondin.
Insonni so‘z ayladi judo hayvondin,
Bilki guhari sharifroq yo‘q ondin.
Ona tili o‘qitishdan maqsad tilning jamiyat a’zolari o‘rtasida bajaradigan ana shu vazifasi – o‘quvchilarni fikr bayon qilish faoliyatiga tayyorlash vazifasidan kelib chiqadi. Chunki kishilar o‘z faoliyatlarining barcha sohalarida bir-birlari bilan faol munosabatda bo‘ladilar. Ular doimo o‘zlarini o‘rab olgan moddiy borliqdagi narsa-buyumlar va voqea-hodisalar to‘g‘risida fikr yuritadilar va o‘z fikrlarini bir-birlariga ma’lum qiladilar. Demak, jamiyatda fikr almashish qonuniy zaruriyatdir. Odamlar orasida fikr almashish bo‘lmasa, jamiyat taraqqiyotdan to‘xtaydi. Fikr esa faqat til yordamida ro‘yobga chiqadi. Shuning uchun ham har bir kishi undan foqdalanishni bilishi va avvalo uning o‘zini to‘la-to‘kis o‘rganib olishga harakat qilishi zarur. Tilni o‘rganish bu faqat uning grammatik qurilishini bilish, tushuncha, ta’rif va qoidalarni o‘zlashtirib olish emas, balki ona tilining boy imkoniyatlaridan foydalanib, fikrni og‘zaki va yozma shakllarda to‘g‘ri, ravon ifodalash malakalarini egallashdan iboratdir. Ona tili fani bolaga tilni o‘rgatish bilan birga, tilning serqirra imkoniyatlaridan nutqda foydalanish me’yorlarini ham o‘rgatadi. Modomiki, ona tili o‘qitilishi bolalarda nutqiy me’yorlarni tarbiyalash va ro‘yobga chiqarish yo‘llarini o‘rgatish ekan, demak, “til”, “me’yor”, “nutq” tushunchalari ayni bir narsa emas. Til fikrni shakllantirish va uni yuzaga, chiqarish, birovga yetkazish uchun imkoniyat sifatia o‘quvchining ongida mavjud. U ma’lum bir so‘zlar, qo‘shimchalar, ulaning o‘zaro birika olish imkoniyatlari va birikish natijalari haqidagi qonun-qoidalar majmuasidir. Tilning asosiy qonun-qoidalari, zarur birliklarini (nutq tovushlari, qo‘shimchalar, so‘zlarni), ularning birikish qonun-qoidalarinio‘quvchi jamiyatdan tayyor holda qabul qiladi. Ularni o‘rganish uchun maktabda o‘qish zarur emas. Umrida maktab ko‘rmagan odamlar ham tilni hayot, turmush, jamiyat talablari asosida o‘zlashtiradilar. Lekin til ichki imkoniyat sifatida aniq bir fikrni xilma-xil usul va vositalar yordamida yuzaga chiqarish imkoniyatini beradi. Tilning bunday imkoniyatlari behad xilmaxildir. Me’yor mana shu imkoniyatlarni g‘alvirdan o‘tkazuvchi omildir. Me’yor jamiyatda ma’lum bir maqsadni ko‘zlagan holda til imkoniyatlaridan foydalanish uchun ko‘rsatkichlar majmuasidir. Me’yorning oliy ko‘rinishi milliy-adabiy til uslublari, mezonlarida o‘z aksini topadi. Milliy adabiy til esa faqat ma’lum bir uslubiy ko‘rinishdagina yuzaga chiqadi. Nutq til imkoniyatlarining me’yor g‘alviridan o‘tkazilgan holda yuzaga chiqishi, voqe bo‘lishidir. Nutq – tafakkur mahsuli. Shuning uchun ona tili ta’limi oldiga qo‘yilgan yana bir muhim talab o‘quvchilar tafakkurini rivojlantirishdir. Fikrni bayon qilish tafakkur va til orqali amalgam oshadi. Ularning o‘zaro munosabati juda murakkab jarayondir. Tafakkur tashqi olamning kishi miyasida aks etishining oliy shakli bo‘lsa, til tafakkurni ma’lum shaklga solib, so‘zlar, so‘z birikmalari va gaplar bilan ifodalash vositasidir. Tafakkur qancha rivojlantirilsa, o‘quvchining fikr bayon qilish mahorati ham shuncha yuqori bo‘ladi. Ona tili mashg‘ulotlari faqat nutqni egallash yo‘llarini emas, balki undan foydalanish madaniyatini ham tarbiyalaydi. Nutq madaniyati juda katta va keng soha bo‘lib, u bolaning kundalik oddiy salom-aligidan tortib, kimga, nimani, qachon, qaerda va qanday so‘zlashgacha bo‘lgan barcha nutqiy jarayonlarni o‘z ichiga oladi. Bu madaniyat sirlari ham avvalo ona tili mashg‘ulotlarida – til hodisalarini o‘rgatish arayonida singdiriladi. Xullas, ona tili mashg‘ulotlari bolalarda ijodiylik, mustaqil fikrlash, ijodiy fikr mahsulini nutq sharoitiga mos ravishda og‘zaki, yozma shakllarda to‘g‘ri, ravon ifodalash ko‘nikmalarini shakllantirish va rivojlantirish, til sezgirligini tarbiyalashga xizmat qilmog‘i lozim. Bu ona tili o‘qitishning asosiy maqsadidir. Ana shu maqsaddan kelib chiqqan holda ona tili fani – o‘zbek tilining fonetikasi, leksikologiyasi va grammatikasi bo‘yicha bu tildan yozma va og‘zaki shakllarda keng va to‘g‘ri foydalanish uchun zarur bo‘lgan ilmiy-amaliy ma’lumotlarni; - o‘zbek tili imlosi, talaffuzi, yozma nutqida tinish belgilarini ishlatishning asosiy qoidalarini; — ona tilining xazinasi bo‘lmish turli xildagi lug‘atlardan keng foydalana olishi; - o‘z fikrini nutq sharoitiga mos ravishda turli sharoitlarda bayon eta olish vositalarini; - bir ma’noni (maqsadni, xabarni) turli shakllarda bera olish yo‘llarini; - ijtimoiy hayot uchun zarur bo‘lgan ish qog‘ozlarini yuritish ko‘nikmalarini; - yosh va taraqqiyot darajasiga mos bo‘lgan badiiy, ilmiy, ijtimoiy asarlarni o‘rganib, ular haqidagi fikr - mulohazalarni, shaxsiy munosabatni og‘zaki va yozma shakllarda to‘g‘ri bayon eta olish madaniyatini; - maktabda o‘qitiladigan fanlar, moddiy borliqdagi narsa-buyum, voqea, hodisalar orasidagi bog‘lanishlarni his eta olish va ularni ifodalay olishni; - moddiy borliqni o‘rganish va uni tafakkur birliklarida ifodalashda, jamiyat a’zolari o‘rtasida muloqot-robita o‘rnatishda ona tili va boshqa tillarning beqiyos ahamiyatini singdirish uchun zarur bo‘lgan nazariy ma’lumot va amaliy ishlarni o‘z ichiga qamrab olishi kerak. Bular ona tili ta’limi oldiga quyidagi vazifalarni qo‘yadi: - O‘zbek tilining fonetikasi, leksikologiyasi va grammatikasidan fikrni og‘zaki va yozma shakllarda ayon qilish uchun zarur bo‘lgan ilmiy-amaliy ma’lumotlar berish; - bolalarda ijodiy fikrlash, fikr mahsulini nutq sharoitiga mos ravishda og‘zaki, yozma shakllarda to‘g‘ri, ravon ifodalash uchun zarur bo‘lgan ilmiy-amaliy ma’lumotlar berish; -o‘zbek tilining imlosi, talaffuzi, yozma nutqda tinish belgilarining ishlatilishi uchun zarur bo‘lgan ko‘nikma va malakalarni singdirish; - O‘quvchilarni tahlil, sintez, kuzatish, taqqoslash, guruhlarga ajratish, umumlashtirish, xulosa chiqarish kabi aqliy faoliyat usullariga o‘rgatish; ularning mantiqiy tafakkurini o‘stirishga yordam berish; - Maktabda o‘qitiladigan barcha fanlarni puxta o‘rganishga ko‘maklashish; ona tili orqali boshqa xalqlarning tillariga muhabbat uyg‘otish; - Ifodali o‘qish va chiroyli yozish malakalarini shakllantirish. Maktabda ona tili o‘qitish uchun berilgan vaqtning ko‘p qismi bolalarda mustaqil va ijodiy fikrlash, fikr mahsulini nutq sharoitiga mos ravishda to‘g‘ri, ravon ifodalash ko‘nikmalarini shakllantirish va rivojlantirishga ajratilmog‘i lozim.
To’rtko’l tumani XTBga qarashli 5-sonli umumta’lim maktabi o’qituvchisi
Råspublikàmiz mustàqillikkà erishgàch, bàrchà sîhàlàr qàtîri mà’nàviy-màfkuràviy hàyotimizdà hàm ulkàn o‘zgàrishlàr bo‘lmîqdà. Jàmiyatimiz à’zîlàrining hàyot màzmuni, îrzu-niyatlàrini qàmràb îlgàn milliy màfkuràginà hàyot và dàvr sinîvlàrigà bàrdîsh båràdi, îdàmlàr ungà ishînàdi, o‘zidà yuksàk ruhiy-mà’nàviy qudràt his etàdi.
Insîn àyniqsà, yoshlàr tàfàkkuridà, àvvàlî, o‘zligini ànglàsh îtà-bîbîlàrimiz qàdriyatlàrini àsràb-àvàylàsh và hurmàt qilish hissini tàrbiyalàsh «Mån o‘zbåk fàrzàndi» dåb g‘urur và iftihîr bilàn àytà îlishgà erishish lîzim.
Til kishilik jàmiyatidà fikr àlmàshish àlîqà àràlàshuvining eng àsîsiy vîsitàsi bo‘lib yozmà và îg‘zàki nutq îrqàli vîqåàlànàdi. Til insîniyat àrdîqlàgàn îdàmzîtni bîshqà bàrchà màvjudîtlàrdan àjràtib turuvchi zàruriy vîsità til và tàfàkkur, milliy tàràqqiyot hàl qiluvchi îmillàrdan biri înà tili îrqàli nàmîyon bulàdi. Milliy tàfàkkur til àdàbiyot, màdaniyat bilàn bîg‘liq hîldà rivîjlànàdi.
Înà tili insîniyatning milliy idrîki, tàfàkkuri, mà’nàviy mà’rifiy kàmîlîti àsîsidir.
«Kàdrlàr tàyyorlàsh milliy dàsturi» tàlàbigà muvîfiq yoshlàrdà ijîdiy tàfàkkurni shàkllàntirish, mustàqil bilim egàllàshgà qàràtilmîg‘i kåràkligi tà’kidlànàdi. Milliy dàstur tàlàbi àsîsidà yaràtilgàn và àmàliyotdà qo‘llànilàyotgàn dàrsliklàr o‘quvchidàgi izlànishni o‘qituvchidan uni mîhirînà bîshqàrishni tàlàb etàdi.
Milliy dàsturgà muvîfiq yaràtilgàn dàrsliklàr ijîdiy tàfàkkur sîhibini tàrbiyalàshgà izlànishgà yo’nàltirish và o‘rgànishgà qàràtilgàni bilàn àhàmiyatlidir. Chunki o‘quvchi bilishgà intilib o‘zi izlànmàsà, o‘zligini kàshf qilmàsà, muqàddàs qàdriyatlàrimizni àsràb-àvàylàsh vàtànpàrvàrlik hàlîllik, måhr-îqibàt mustàqil dunyoqàràsh qo‘yingki ijîdiy tàfàkkur sîhibi bo‘là îlmàydi.
Màktàbdà înà tili tà’limining bîsh màqsàdi, - dåb qàyd qilinàdi înà tili kîntsåptsiyasidà,-o‘quvchilàrdà tilning ichki imkîniyatlàridan, uning tàsviriy vîsitàlàridan nutq jàràyonidà sàmàràli và o‘rinli fîydàlànish ko‘nikmàlàrini turlichà yo‘sin và shàkllàrdà ifîdàlày îlish màsàlàlàrini hîsil qilishdan ibîràt. Dåmàk, înà tili màshg‘ulîtlàridà nutqning àsîsiy õîm àshyosi-so‘z ustidà ishlàsh o‘quvchining lug‘àt bîyligini îshirish, so‘zdan tug‘ri và o‘rinli fîydàlànish màlàkàlàrini shàkllàntirish tà’limimiz îldidà turgàn muhim vàzifàdir.
Mà’lumki, hàr jihàtdan bàrkàmîl, erkin shàõsni tàrbiyalàsh dàvlàtimizning tà’lim sîhàsidàgi siyosàti àsîsini tàshkil etàdi. Huquqiy dåmîkràtik fuqàrî-jàmiyatini bàrpî etishgà intilàyotgàn ekànmiz, bu màsàlàni hàr tàmînlàmà chuqur mushîhàdà qilishimiz, àmàliy fàîliyatimizning sàmàràsini àniq tàsàvvur etishimiz lîzim bo‘làdi. Chunki, yoshlàr hàm jismîniy, hàm mà’nàviy jihàtdan to‘g‘ri tàrbiya îlsàginà hàr jihàtdan bàrkàmîl, erkin shàõs bulib rivîjlànà îlàdi. Biz bàyon etàyotgàn ushbu fikrlàr bugun hàmmàgà àyon.
Bugun o‘quvchilàr o‘zlàri uchun qiziq bo‘lgàn ko‘p mà’lumîtlàrni àsîsàn àõbîrît vîsitàlàri intårnåt, ràdiî, tålåvidånio îrqàli îlmîqdàlàr. Shu o‘rindà sàvîl tug‘ilishi tàbiiy: Buning nimàsi yomîn, àksinchà, bîlàlàrimiz dunyo bilàn bàrîbàr ilm îlàmidan bàhràmànd bo‘làyapti-ku?! Biz hàm bu bîràdà o‘z fikrlàrimizni muhîkàmà qilib, o‘rtàgà tàshlàmîqchimiz.
Înà tili o‘qitishning àsîsiy màqsàdi tilning qînun – qîidàlàrini bilàdigàn, undan îngli ràvishdà to‘là fîydàlànà îlàdigàn, îg‘zàki và yozmà nutq ko‘nikmàlàrini, imlî qîidàlàrini to‘g‘ri o‘qish ko‘nikmàlàrini egàllàgàn, mustàqil fikrlàydigàn, hàr tîmînlàmà kîmil o‘quvchilàrni åtishtirishdir.
Hîzirgi zàmîn fàn àsîslàrini to‘liq egàllàshdà înà tilining rîli nihîyat dàràjàdà muhimdir. Înà tilidan to‘liq bilim và màlàkàgà egà bo‘lgàn o‘quvchi bîshqà fànlàrni to‘là egàllàshi mumkin. O‘quvchilàrgà înà tilidan bårilàdigàn bilim ulàrni vàtànpàrvàrlik ruhidà, mà’nàviy-àhlîqiy ràvishdà tàrbiyalàshdà àsîsiy mànbà bo‘lib õizmàt qilàdi.
Shuning bilàn birgà, tåvàràk-àtrîfdàgi tàbiàtni, hàyotni tug‘ri kuzàtàdi và kuzàtgàn vîqåà-hîdisàlàrni îg‘zàki và yozmà ràvishdà to‘là sàvîdli và màzmunli ifîdàlày îlish qîbiliyatigà egà bulàdi.
Bîlà o‘z înà tilini o‘qib o‘rgànib îlgàndàginà, uning zåhni, àqli, fikrlàsh qîbiliyati, îngi và mà’nàviy-àhlîqiy dàràjàsi îshàdi. Àyniqsà, o‘zbåk õàlqining tàriõidà õàlq yaràtgàn màdaniy-tàriõiy bîyliklàridan, hàmdà bugungi kundàgi mustàqil elimizning erishàyotgàn yutuqlàridan õàbàrdîr bo‘làdi. Bîshqà fànlàr àsîsini chuqur o‘zlàshtirishgà dàdil qàdàm tàshlàydi. Ànà shuning uchun hàm o‘qituvchi birinchi nàvbàtdà o‘quvchilàrning o‘z înà tiligà bo‘lgàn muhàbbàtini uyg‘îtishi lîzim. Chunki, înà tiligà bo‘lgàn muhàbbàt Vàtàngà, õàlqqà bo‘lgàn muhàbbàt bilàn chàmbàrchàs bîg‘liqdir.
Àyrim o‘qituvchilàr «O‘quvchi înà tilining qînun-qîidàlàrini bilsà, àytib bårsà, to‘g‘ri yozsà, u sàvîdli hisîblànàdi» - dågàn fikrni ilgàri suràdilàr. Bu fikrgà qo‘shilish ànchà qiyin. Înà tilining qînun qîidàlàrini bilish bîshqà, undan àmàliy ish jàràyonidà fîydàlànish ko‘nikmàlàrigà egà bo‘lish bîshqà.
O‘qituvchi o‘quvchilàrni fàîllàshtiràdigàn, o‘zi và o‘rgànuvchi uchun qulày bo‘lgàn yo‘llàrni, usul và uslublàrni, o‘qitish shàkllàri måtîd và vàziyatlàrni izlàydi, zàmînàviy pådàgîgik tåõnîlîgiyagà suyanib, o‘quv jàràyoni sàmàràdîrligini îshiràdi. O‘quvchilàrni mustàqil fikrlàshgà o‘rgàtib, o‘quv jàràyonining yuqîri sifàt và sàmàràdîrligigà erishàdi.
Hîzirgi kundàgi eng dîlzàrb màsàlà và vàzifà tà’lim stàndàrtlàrini o‘quv jàràyonigà tàtbiq etishdan ibîràtdir.
Àgàr bu vàzifà àmàlgà îshirilmàs ekàn, tà’lim-tàrbiya sîhàsidà sifàt và sàmàràdîrlikkà erishish, o‘quv jàràyonini tàkîmillàshtirish màsàlàlàri hàl etilmày qîlàdi.
Yoshlàrdà ijîdiy tàfàkkur, ijîdiy izlànish, màvjud imkîniyatlàrdan eng qulày và sårunumini tànlày îlish ko‘nikmàlàrini shàkllàntirish và rivîjlàntirish, ulàrni milliy qàdriyatlàrimiz, udum và àn’ànàlàrimiz ruhidà tàrbiyalàshdà înà tili fànining tutgàn o‘rni và imkîniyatlàri bånihîyat kàttà.
Maktabda ona tili o‘qitishning bosh maqsadi tilning jamiyatda tutgan o‘rni, bajaradigan vazifasi bilan belgilanadi. Ma’lumki, til jamiyat a’zolari o‘rtasida aloqa-aralashuv vositasi, insonning fikrlash va fikr mahsulini og‘zaki va yozma ravishda berishi, o‘z ichki kechinmalarini bayon qilish vositasi bo‘lib xizmat qiladi. Hazrat Alisher Navoiy til kishilarning o‘zaro aloqa vositasi sifatida jamiyat taraqqiyotida katta o‘rin egallashini, u insonni hayvondan ajratuvchi asosiy belgilardan biri ekanligini alohida ta’kidlab, bunday deb yozgan edi:
So‘zdirki nishon berur o‘likka jondin,
So‘dirki, berur xabar jonga jonondin.
Insonni so‘z ayladi judo hayvondin,
Bilki guhari sharifroq yo‘q ondin.
Ona tili o‘qitishdan maqsad tilning jamiyat a’zolari o‘rtasida bajaradigan ana shu vazifasi – o‘quvchilarni fikr bayon qilish faoliyatiga tayyorlash vazifasidan kelib chiqadi. Chunki kishilar o‘z faoliyatlarining barcha sohalarida bir-birlari bilan faol munosabatda bo‘ladilar. Ular doimo o‘zlarini o‘rab olgan moddiy borliqdagi narsa-buyumlar va voqea-hodisalar to‘g‘risida fikr yuritadilar va o‘z fikrlarini bir-birlariga ma’lum qiladilar. Demak, jamiyatda fikr almashish qonuniy zaruriyatdir. Odamlar orasida fikr almashish bo‘lmasa, jamiyat taraqqiyotdan to‘xtaydi. Fikr esa faqat til yordamida ro‘yobga chiqadi. Shuning uchun ham har bir kishi undan foqdalanishni bilishi va avvalo uning o‘zini to‘la-to‘kis o‘rganib olishga harakat qilishi zarur. Tilni o‘rganish bu faqat uning grammatik qurilishini bilish, tushuncha, ta’rif va qoidalarni o‘zlashtirib olish emas, balki ona tilining boy imkoniyatlaridan foydalanib, fikrni og‘zaki va yozma shakllarda to‘g‘ri, ravon ifodalash malakalarini egallashdan iboratdir. Ona tili fani bolaga tilni o‘rgatish bilan birga, tilning serqirra imkoniyatlaridan nutqda foydalanish me’yorlarini ham o‘rgatadi. Modomiki, ona tili o‘qitilishi bolalarda nutqiy me’yorlarni tarbiyalash va ro‘yobga chiqarish yo‘llarini o‘rgatish ekan, demak, “til”, “me’yor”, “nutq” tushunchalari ayni bir narsa emas. Til fikrni shakllantirish va uni yuzaga, chiqarish, birovga yetkazish uchun imkoniyat sifatia o‘quvchining ongida mavjud. U ma’lum bir so‘zlar, qo‘shimchalar, ulaning o‘zaro birika olish imkoniyatlari va birikish natijalari haqidagi qonun-qoidalar majmuasidir. Tilning asosiy qonun-qoidalari, zarur birliklarini (nutq tovushlari, qo‘shimchalar, so‘zlarni), ularning birikish qonun-qoidalarinio‘quvchi jamiyatdan tayyor holda qabul qiladi. Ularni o‘rganish uchun maktabda o‘qish zarur emas. Umrida maktab ko‘rmagan odamlar ham tilni hayot, turmush, jamiyat talablari asosida o‘zlashtiradilar. Lekin til ichki imkoniyat sifatida aniq bir fikrni xilma-xil usul va vositalar yordamida yuzaga chiqarish imkoniyatini beradi. Tilning bunday imkoniyatlari behad xilmaxildir. Me’yor mana shu imkoniyatlarni g‘alvirdan o‘tkazuvchi omildir. Me’yor jamiyatda ma’lum bir maqsadni ko‘zlagan holda til imkoniyatlaridan foydalanish uchun ko‘rsatkichlar majmuasidir. Me’yorning oliy ko‘rinishi milliy-adabiy til uslublari, mezonlarida o‘z aksini topadi. Milliy adabiy til esa faqat ma’lum bir uslubiy ko‘rinishdagina yuzaga chiqadi. Nutq til imkoniyatlarining me’yor g‘alviridan o‘tkazilgan holda yuzaga chiqishi, voqe bo‘lishidir. Nutq – tafakkur mahsuli. Shuning uchun ona tili ta’limi oldiga qo‘yilgan yana bir muhim talab o‘quvchilar tafakkurini rivojlantirishdir. Fikrni bayon qilish tafakkur va til orqali amalgam oshadi. Ularning o‘zaro munosabati juda murakkab jarayondir. Tafakkur tashqi olamning kishi miyasida aks etishining oliy shakli bo‘lsa, til tafakkurni ma’lum shaklga solib, so‘zlar, so‘z birikmalari va gaplar bilan ifodalash vositasidir. Tafakkur qancha rivojlantirilsa, o‘quvchining fikr bayon qilish mahorati ham shuncha yuqori bo‘ladi. Ona tili mashg‘ulotlari faqat nutqni egallash yo‘llarini emas, balki undan foydalanish madaniyatini ham tarbiyalaydi. Nutq madaniyati juda katta va keng soha bo‘lib, u bolaning kundalik oddiy salom-aligidan tortib, kimga, nimani, qachon, qaerda va qanday so‘zlashgacha bo‘lgan barcha nutqiy jarayonlarni o‘z ichiga oladi. Bu madaniyat sirlari ham avvalo ona tili mashg‘ulotlarida – til hodisalarini o‘rgatish arayonida singdiriladi. Xullas, ona tili mashg‘ulotlari bolalarda ijodiylik, mustaqil fikrlash, ijodiy fikr mahsulini nutq sharoitiga mos ravishda og‘zaki, yozma shakllarda to‘g‘ri, ravon ifodalash ko‘nikmalarini shakllantirish va rivojlantirish, til sezgirligini tarbiyalashga xizmat qilmog‘i lozim. Bu ona tili o‘qitishning asosiy maqsadidir. Ana shu maqsaddan kelib chiqqan holda ona tili fani – o‘zbek tilining fonetikasi, leksikologiyasi va grammatikasi bo‘yicha bu tildan yozma va og‘zaki shakllarda keng va to‘g‘ri foydalanish uchun zarur bo‘lgan ilmiy-amaliy ma’lumotlarni; - o‘zbek tili imlosi, talaffuzi, yozma nutqida tinish belgilarini ishlatishning asosiy qoidalarini; — ona tilining xazinasi bo‘lmish turli xildagi lug‘atlardan keng foydalana olishi; - o‘z fikrini nutq sharoitiga mos ravishda turli sharoitlarda bayon eta olish vositalarini; - bir ma’noni (maqsadni, xabarni) turli shakllarda bera olish yo‘llarini; - ijtimoiy hayot uchun zarur bo‘lgan ish qog‘ozlarini yuritish ko‘nikmalarini; - yosh va taraqqiyot darajasiga mos bo‘lgan badiiy, ilmiy, ijtimoiy asarlarni o‘rganib, ular haqidagi fikr - mulohazalarni, shaxsiy munosabatni og‘zaki va yozma shakllarda to‘g‘ri bayon eta olish madaniyatini; - maktabda o‘qitiladigan fanlar, moddiy borliqdagi narsa-buyum, voqea, hodisalar orasidagi bog‘lanishlarni his eta olish va ularni ifodalay olishni; - moddiy borliqni o‘rganish va uni tafakkur birliklarida ifodalashda, jamiyat a’zolari o‘rtasida muloqot-robita o‘rnatishda ona tili va boshqa tillarning beqiyos ahamiyatini singdirish uchun zarur bo‘lgan nazariy ma’lumot va amaliy ishlarni o‘z ichiga qamrab olishi kerak. Bular ona tili ta’limi oldiga quyidagi vazifalarni qo‘yadi: - O‘zbek tilining fonetikasi, leksikologiyasi va grammatikasidan fikrni og‘zaki va yozma shakllarda ayon qilish uchun zarur bo‘lgan ilmiy-amaliy ma’lumotlar berish; - bolalarda ijodiy fikrlash, fikr mahsulini nutq sharoitiga mos ravishda og‘zaki, yozma shakllarda to‘g‘ri, ravon ifodalash uchun zarur bo‘lgan ilmiy-amaliy ma’lumotlar berish; -o‘zbek tilining imlosi, talaffuzi, yozma nutqda tinish belgilarining ishlatilishi uchun zarur bo‘lgan ko‘nikma va malakalarni singdirish; - O‘quvchilarni tahlil, sintez, kuzatish, taqqoslash, guruhlarga ajratish, umumlashtirish, xulosa chiqarish kabi aqliy faoliyat usullariga o‘rgatish; ularning mantiqiy tafakkurini o‘stirishga yordam berish; - Maktabda o‘qitiladigan barcha fanlarni puxta o‘rganishga ko‘maklashish; ona tili orqali boshqa xalqlarning tillariga muhabbat uyg‘otish; - Ifodali o‘qish va chiroyli yozish malakalarini shakllantirish. Maktabda ona tili o‘qitish uchun berilgan vaqtning ko‘p qismi bolalarda mustaqil va ijodiy fikrlash, fikr mahsulini nutq sharoitiga mos ravishda to‘g‘ri, ravon ifodalash ko‘nikmalarini shakllantirish va rivojlantirishga ajratilmog‘i lozim.
Chechaklar safiga qo’shilgan g’uncha
Bolalik va yoshlikni inson umrining tongi deb atasak, o’rinli o’xshatish qilgan bo’lamiz. Bu beg’ubor davrda har bir o’g’il-qiz bir dunyo orzu-umidlar og’ushida yashaydi. Hayot, umrning ma’nosi to’g’risida o’z dunyoqarashi,...
