ассистент А.Куртчаев
«Туркий филология» кафедраси

Кундалик ҳаётда тил, тафаккур ҳамда нутқ коммуникацияси жамият ва инсон турмуш тарзини жипслаштиради. Унда билиш эхтиёжи ва тарбия манфаати ӯзаро муносабати акс этади. Муттасил ўрганиш ва ўзлаштиришга тақозолайдиган шахс мақоми алоқа-аралашув жараёни воситасида шаклланади. Лисоний муносабатлар амалий ишланганлик даражаси, аввало, билим эгаллаш кафолати, ўз навбатида, кузатиш-таҳлиллаш-тажриба ахлоқий мезонларни ҳосил қилади. Сўз ва мушоҳада тиғизлиги миллий ўзлик, миллий онг, миллий мафкура барқарорлигини таъминловчи омил вазифасини бажаради. Тафаккур чексизлиги ҳамда тасаввур кенгайишини жипслаштирадиган учлик мудоми одамзод фаолиятига раҳна солади. Зеро, унда тушунча хусусияти умумлашади.

Ҳар бир миллий тил тараққиёти унинг амалий ишланганлик даражаси билан ўлчанади. Мавжуд мезон умумхалқ сўзлашув услуби ва шева ўртасидаги алоқа зичлигига туташади. Бинобарин, луғавий бирликлар қўлланмаси кенгайиши мавжуд иккиликни бирлаштириб юборади. Юзага келган иттифоқ нутқий малака такомилига таъсир ўтказади. Ўз ўрнида, жамият дид-савияси юксалиши бевосита лексик конструкциялар фаоллигига боғланади. Қолаверса, сўз ва ғоя узвийлиги ижтимоий муносабатлар ривожига дахлдор тушунчалар, унда миллий маънавият ва умуминсоний қадриятлар узви қабариб кўринади. Инсон идрок сезгиси ҳам тил табиати, ҳам нутқ кўникмаси жипслашувига дахлдорлигини инобатга олсак, нотиқлик санъати зарурати ошади.

Тафаккур ва тил бир-бири билан тиғиз боғлиқ бўлган ижтимоий ҳодисалар. Инсон нутқи бўлмаса, тил воситалари бўлмаса фикрлаш ҳам бўлмайди. Тафаккур бўлмаса, тил, нутқнинг ҳам бўлиши мумкин эмас. Тафаккур ва тил бир-бирисиз мавжуд бўлмаса ҳам, улар айнан бир хил ҳодиса эмас. Тафаккур ботиний олам инсон миясида умумлашган, тил билан ифодаланадиган инъикоси. Тил эса фикрни ифодалаш усули, уни қайд этиш ва бошқаларга, авлодларга етказиш воситасидир. Бошқача айтганда, тил тафаккурнинг борлиқ шакли бўлса, тафаккур тилнинг мазмуни. Тил миллий маданият шакли сифатида тафаккур ҳаракати, унинг фаолияти натижасида яратилган маънавий бойликларни замон ва маконда абадийлаштиради: Улар доимо бир-бирини тақозо қилади, бир-бирининг яшашига ва муттасил ривожланиб боришига ёрдам беради.

Умуман, тафаккур фақат инсонларга хос бўлган меҳнат ва нутқ фаолияти билан боғлиқ ҳолда мавжуд. Инсон тафаккури нутқ билан маҳкам боғланган ҳолда юзага чиқади ва унинг натижалари тилда қайд қилинади. Демак, тафаккур жараёнининг натижаси ҳамиша бирон-бир фикрдан иборат бўлиб, бу фикр тушунча, ҳукм, хулоса тарзида фақат тил воситасида намоён бўлади. Тил тафаккур билан чамбарчас боғлиқ бўлиб, фикрни реаллаштирадиган, ӯзаро фикр алмашинув воситаси саналади.



Adabiyotlar
1. Karimov I.A. Adabiyotga e’tibor – ma’naviyatga, kelajakka e’tibor. –Toshkent: “O’zbekiston”, 2009. -B.7.
2. Ешимбетов О. Ӯқитувчи нутқи маданияти. –Тошкент: «Фан ва технологиялар». 2012. –Б.15.
3. Маҳмудов Н., Рафиев А., Йӯлдошев И. Давлат тилида иш юритиш. –Тошкент: 2002. –Б.22.
4. www.ZIYONET.uz