Feyil (The Verb)

Feyil (The Verb)

Ulıwma maǵlıwmatlar

Adamnıń yamasa zattıń is háreketin yamasa jaǵdayın ańlatatuǵın sózler feyil dep ataladı.

1. Feyiller ápiwayı, jasalma hám qospa boladı:

a) ápiwayı feyillerdiń quramında qosımta yamasa aldınǵı qosımta bolmaydı;

b) jasalma feyillerdiń qosımtası yamasa aldınǵı qosımtası boladı:

v) Qospa feyiller eki sózden jasaladı:

Eń keń tarqalǵan qospa feyiller:

feyil + ráwish

Feyildiń beti belgili hám beti belgisiz formaları (Finite and non-finite forms of the verb)

Feyildiń beti belgili (Finite Forms) hám beti belgisiz (Non-Finite forms or Verbals) formaları bar.

1. Feyildiń beti belgili formaları bet, sanlıq, meyil, máhál, dárejeni ańlatadı. Olar gápte bárqulla jalǵız ózi bayanlawısh bolıp keledi:

Buyrıq meyilindegi feyiller de feyildiń beti belgili formasına kiredi, sebebi ol gápte túsirilip qaldırılıp atırǵan baslawısh "you" dıń bayanlawıshı boladı:
Close the window, please. - Áynekti jabıń, ótinish.
2. Feyildiń beti belgisiz formasına — infinitiv (the Infinitive) háreket atı, gerund (the Gerund) hám kelbetlik feyil (the Participle) kiredi. Olarda bet, sanlıq hám meyil joq hám olar gápte ǵárezsiz túrde bayanlawısh bolıp kele almaydı:

Feyildiń tiykarǵı formaları

Inglis tilinde feyildiń úsh tiykarǵı forması bar: infinitiv (the Infinitive), ápiwayı ótken máháldegi forması (Simple Past) hám ótken máhál kelbetlik feyil forması (Past Participle). Olar barlıq máhál formaların jasawda qollanıladı.

Durıs hám nadurıs feyiller

1. Feyiller ápiwayı ótken máhál (Simple Past) hám ótken máhál kelbetlik feyil (Past Participle) formalarınıń jasalıwına qarap durıs hám nadurıs feyillerge bólinedi.

2. Durıs feyillerdiń Simple Past hám Past Participle formaları feyil túbirine -ed qosımtasın qosıw arqalı jasaladı.

3. Simple Past hám Past Participle formaları -ed qosımtasın qospastan, hár qıylı jollar menen jasalatuǵın feyiller nadurıs feyiller dep ataladı. Nadurıs feyillerdiń ótken máhál hám ótken máhál kelbetlik feyil formaların biz sabaqlıqlardaǵı arnawlı kestelerden yamasa sózlikten úyrenemiz.

Kestedegi feyildiń ekinshi forması Simple Past forması, úshinshi forması bolsa Past Participle forması bolıp tabıladı. Sózliklerde bolsa nadurıs feyillerdiń Simple Past hám Past Participle formaları feyildiń tiykarǵı forması hám oqılıwınan keyin kishi qawsırma ( ) ishinde berilgen boladı. Kishi qawsırma ishindegi birinshi forma feyildiń Simple Past forması, ekinshi forma bolsa feyildiń Past Participle forması bolıp esaplanadı. Eger kishi qawsırma ishinde tek bir forma berilgen bolsa, sol bir forma hám Simple Past ushın, hám Past Participle ushın qollanıladı:

 

FEYIL TÚRLERI

1. Mánisine hám gáptegi xızmetine qaray feyiller tómendegi túrlerge bólinedi: tiykarǵı feyiller, járdemshi feyiller, baylanıstırıwshı feyiller hám modal feyiller.

2. Tiykarǵı feyiller (Notional Verbs) óz aldına mánige iye bolıp, gápte jeke ózi ápiwayı bayanlawısh bolıp keledi:

3. Járdemshi feyiller (Auxilliary Verbs) óz aldına mánige iye bolmastan, feyildiń quramalı formaların jasawda járdem beredi. Olarǵa tómendegi feyiller kiredi: to be, to have, to do, shall (should), will (would):

4. Baylanıstırıwshı feyiller (Link Verbs) atlıq-bayanlawısh jasawda jalǵawshı bolıp keledi. Eń kóp qollanılatuǵın jalǵáwshı feyil to be feyili bolıp tabıladı:

5. Modal feyiller (Modal Verbs) feyildiń tiykarǵı forması (infinitiv) menen birge keledi hám tiykarǵı feyil ańlatqan is-hárekettiń ámelge asıw múmkinshiligin, itimallıǵın, zárúrligin, qálewdi bildiredi. Olarǵa can, may, must, ought to, need kiredi. Modal feyiller feyildiń tiykarǵı forması menen gápte qospa feyil-bayanlawısh bolıp keledi:

 

Járdemshi feyiller (Auxiliary verbs)

Ulıwma maǵlıwmatlar

1. To be, to have, to do, shall (should), will (would) feyilleri járdemshi (Auxiliary Verbs) feyiller dep ataladı, sebebi olardıń járdeminde feyildiń hár qıylı quramalı formaları jasaladı. Joqarıdaǵı feyiller Simple Present hám Simple Past máhálleriniń bolımlı formasınan basqa barlıq feyil máhállerin jasawda qollanıladı. Járdemshi feyillerdiń ǵárezsiz mánisi bolmaydı, mánini olar menen birge kelgen tiykarǵı feyiller beredi. Olar máháldi, betti, sandı, qatnastı hám basqalardı ańlatıwda qollanıladı:

2. Geyde to be, to have, shall (should), will (would) feyilleri modal feyil mánisinde kelip zárúrlikti, qálewdi, niyetti ańlatadı.

3. Geyde to be bolıw, to have iye bolıw, to do islew feyilleri mánisinde tiykarǵı feyil bolıp ta keledi.

 

TO BE FEYILI

1. Basqa feyillerden ózgeshe to be feyiliniń Simple Present-te 1-bet birlikte, 3-bet birlikte hám kóplikte óz aldına-ayırım formaları bar: I am, he (she, it) is, we (you, they) are.

2. To be feyiliniń Simple Past máhálinde birlik hám kóplik ushın ayırım formaları bar: I (he, she, it) was, we (you, they) were.

3. Bolımsız gápler jasawda to be feyiliniń tiyisli formasınan keyin not biykarlaw janapayı qoyıladı: I am not, I was not.

4. Soraw gápler jasawda to be feyiliniń forması baslawıshdan aldıǵa ótkeriledi: Am I? Was I?

5. To be feyili tek eki dawam etiwshi máhálde qollanıladı: Present Continuous hám Past Continuous-ta hám tiykarınan belgisiz dárejede: I am being invited, I was being invited.

6. To be feyili Perfect Continuous máhállerinde qollanılmaydı.

7. To be feyiliniń bolımsız buyrıq forması ulıwma qaǵıydaǵa tiykarlanıp, onıń aldına do not (don't) ti qosıw menen jasaladı: Don't be angry. Ashıwlanbań. Don't be late. Keshikpeń.

8. Awızeki sóylewde Simple Present-tiń bolımlı formasında ádette tómendegi qısqartıwlar júz beredi:

I am = I'm

We are = we're

you are = you're

You are = You're

He is = he's

She is = she's

It is = it's

They are = they're

Simple Present hám Simple Past máhállerinde tómendegi qısqartıwlar júz beredi:

I am not = I'm not

He is not = he's not yamasa he isn't

She is not = she's not yamasa she isn't

It is not = it's not yamasa it isn't

We are not = we're not yamasa we aren't

You are not = you're not yamasa you aren't

They are not = they're not yamasa they aren't

I (he, she, it) was not = I (he, she, it) wasn't

We (you, they) were not = we (you, they) weren't

9. To be feyili járdemshi feyil bolıp keledi:

a) Házirgi máhál kelbetlik feyili (Present Participle) menen birge kelip barlıq dawam etiwshi (Continuous hám Perfect Continuous) máhállerdi jasawda qollanıladı:

b) Ótken máhál kelbetlik feyili (Past Participle) menen birge kelip belgisiz dárejeniń barlıq máhállerin jasaydı:

10. To be feyili atlıq-bayanlawıshlarda dáneker bolıp keledi hám - edi, boladı, bolıp tabıladı dep awdarıladı. Qaraqalpaq tilinde házirgi máhálde kóbinese túsip qaladı:

11. To be feyili tiykarǵı feyil bolıp keledi hám bolıw, jaylasıw mánisin beredi:

Házirgi máhál bolımsız formada to be feyili emes dep awdarıladı:

2. To be feyili tiykarǵı feyildiń to janapayı menen kelgen forması menen birge kelip modallasadı hám aldın ala kelisilgen yamasa jobalastırılǵan zárúrlikti ańlatadı:

am is are + to + V

was were

Bul jerde: V = feyildiń tiykarǵı forması.

To be feyiliniń házirgi máhál formaları am, is, are kerek dep awdarıladı hám házirgi yamasa keler máháldegi zárúrlikti ańlatadı:

To be feyiliniń ótken máháldegi formaları was, were Simple Infinitive penen kelgende kerek edi dep awdarıladı hám is-háreketti ótken máhálde orınlaw zárúrligin ańlatadı. Bul birikpe sol is-hárekettiń orınlanǵan-orınlanbaǵanlıǵına anıqlıq kirgizbeydi hám bul pútkil gápten belgili bolıwı múmkin:

Was, were Perfect Infinitive penen kelgende ótken máhálde orınlanıwı kerek bolǵan, biraq orınlanbaǵan is-háreketti ańlatadı:

Was + to + have + P.P.

Were

Bul jerde: P. P. = Past Particiciple = Ótken máhál kelbetlik feyil.

Keler máhálde to be zárúrlikti ańlatıw ushın qollanılmaydı.
Eskertpe: To be feyilinen keyin belgisiz dárejeniń infinitivi kelip, zárúrlikten tısqarı itimallıqtı da ańlatıwı múmkin.

 

TO HAVE FEYILI

1. To have feyiliniń Simple Present formasında eki túri bar: 3-bet birlikte has — he (she, it) has hám qalǵanları ushın have — I (we, you, they) have.

2. To have feyili tek to have dinner, to have a talk sıyaqlı birikpelerde kelgende dawam etiwshi máhállerde qollanıladı:

3. To have feyili járdemshi feyil bolıp keledi hám ótken máhál kelbetlik feyil (Past Participle) menen birge kelip Perfect máhállerin jasaydı.

Have

Has + P. P.

Had

Shall (will) have

Present Perfect hám Past Perfect formalarında tómendegi qısqartıwlar qollanıladı:

I have written = I've written;

I have not written = I've not written = I haven't written;

He has written = he's written;

He has not written = he's not written = he hasn't written;

I had written = I'd written;

I had not written = I'd not written = I hadn't written hám t.b.

4. To have feyili bar bolıw, iye bolıw mánisinde tiykarǵı feyil bolıp keledi:

5. Soraw formasın jasawda Simple Present hám Simple Past formalarında to have feyiliniń tiyisli forması baslawıshtıń aldına ótedi:

Biraq Simple Past formasınıń soraw forması kóbinese to do járdemshi feyili járdeminde de jasaladı:

6. To have feyiliniń bolımsız forması onıń formalarınan keyin not janapayın qosıp qısqartıw arqalı jasaladı. Simple Present hám Simple Past formalarında qısqartıwlar haven't, hasn't, hadn't boladı. Olardan keyin sanalatuǵın birliktegi atlıq belgisiz artikl menen, kópliktegi sanalatuǵın atlıq hám sanalmaytuǵın atlıq any almasıǵı menen qollanıladı:

Barlıq quramalı formalarda bolımsız not birinshi járdemshi feyilden keyin qoyıladı:

Bolımsız gápler no almasıǵı járdeminde de jasalıwı múmkin. Bunda no atlıqtan aldın qoyıladı hám atlıqtıń aldında artikl de, any almasıǵı da qoyılmaydı:

Bolımsızlıqtıń have (has, had) no forması kóbirek qollanıladı. Feyildiń bolımsız forması bolsa gáptiń bolımsızlıq mánisin kúsheytiwde qollanıladı. Qısqa juwap tek not janapayı menen jasaladı:

7. Awızeki sóylewde to have feyili ornına házirgi máhálde have (has) got qollanıladı:

I have = I have got = I've got

he (she) has = he (she) has got = he's got, she's got

Eger tolıqlawısh betlik almasıǵınan jasalǵan bolsa, bolımsız gáplerde haven't, hasn't emes tek haven't got hám hasn't got qollanıladı.

8. To have feyili qatar atlıqlar menen birigip keledi hám óziniń dáslepki bar (iye) bolıw mánisin joǵaltadı:

9. Joqarıdaǵı turaqlı sózlerdiń soraw hám bolımsız formaları Simple Present hám Simple Past máhállerinde to do járdemshi feyili járdeminde jasaladı:

10. To have feyili to janapaylı infinitiv penen kelip, qandayda bir sırtqı kúsh tásirindegi zárúrlikti ańlatadı hám májbúr bolıw, tuwrı keliw dep awdarıladı:

have

has

had

shall have

will have + to + V

Eskertpe: Had to ótken máhálde orınlanıwı kerek bolǵan hám orınlanǵan is-háreketti ańlatadı.

Simple Present hám Simple Past máhállerinde to have feyili zárúrlikti ańlatqanda soraw hám bolımsız formaları to do járdemshi feyiliniń tiyisli formaları járdeminde jasaladı:

11. Awızeki sóylewde have hám has ornına zárúrlikti ańlatıwda have got, has got ta qollanıladı:

12. To have feyili to have + atlıq (yamasa almasıq) + Past Participle birikpesinde qollanıladı hám is-háreket baslawısh tárepinen emes, al baslawısh ushın basqa adam tárepinen orınlanıwın ańlatadı:

have

has

had + atlıq (almasıq) + P. P.

shall have

will have

Bul birikpede Simple Present hám Simple Past máhálleriniń soraw hám bolımsız formaları to do feyiliniń tiyisli formaları járdeminde jasaladı:

13. To have feyili to have + atlıq (yamasa almasıq) + to + V birikpesinde qollanıladı hám niyetti, maqsetti, qálewdi ańlatadı:

Eskertpe: AQSHta to have feyiliniń Simple Present hám Simple Past máhállerindegi soraw hám bolımsız formaları to do feyiliniń formaları járdeminde jasaladı, Ullıbritaniyada da usıǵan beyimlik bar.