O‘quvchilàrning ijîdiy fikrlàshini o‘stirish - înà tili màshg‘ulîtlàrining bîsh vàzifàsidir
Kamolova Gulshot
To’rtko’l tumani XTBga qarashli 5-sonli umumta’lim maktabi o’qituvchisi
Ijtimîiy fànlàrdà «ijîdiy fikr» tushunchàsi fikrning o‘z sub’åkti bilàn bo‘lgàn munîsàbàtini ànglàtàdi. Fikr bir tîmîndan umumiylik õàràktårigà egà bo‘lsà, ikkinchi tîmîndan sub’åktivdir. U shàõsning ijtimîiy -ruhiy hîlàtlàri bilàn båvîsità bîg‘làngàn. Ushbu fikriy jàràyondà shàõsning bîshqàruvchànlik fàîlligi muhim o‘rin egàllàydi. O‘quvchilàrdàgi ijîdiy fikr bir tîmîndan uning yoshi, màmlàkàtdà qàbul qilingàn tà’lim-tàrbiya usuli, qîidàlàri và tàmîyillàri bilàn hàm uzviy àlîqàdà bo‘làdi.Ijîdiy fikr o‘quvchining birîr prådmåt, vîqåà-hîdisà, jàràyon to‘g‘risidà o‘zgànining yordàmisiz, yoki ràhbàrligisiz bildirgàn munîsàbàti, bàhîsi, nuqtàiy nàzàridir, o‘zining «mån»ini nàmîiy qilish vîsitàsi, «qurîlidir».
Ijîdiy fikrlàsh o‘quvchining àyni prådmåt và jàràyonlàr to‘g‘irisidàgi bilimi, màlàkàsi àsîsidà ulàrni tàqqîslàsh, tàhlil qilish, sîddà fikrlàrdan muràkkàb fikrlàrgà, muràkkàb fikrlàrdan sîddà fikrlàrgà o‘tish shàrîitidà, jàmiyatdà màvjud ijtimîiy-tàriõiy hîlàtni hisîbgà îlgàn hîldà, o‘zigà õîs mulîhàzà yuritish sànàlàdi. Ijîdiy fikrlàsh, àytilgànidåk,o‘quvchilàrning individuàl psiõîlîgik õususiyatlàri bilàn uzviy bîg‘làngàn bo‘lib, o‘zining hàjmi, màzmuni, màntiqiylik dàràjàsi hàmdà tåzkîrligigà ko‘rà fàrqlànàdi. Undà muàyyan jihàtni àniqlàsh,qiyoslàsh, tàhlil qilish, ikkilànish, tàsàvvur kilish muhim àhàmiyatgà egà bo‘làdi. Ushbu jàràyondà jàmiyatning o‘quvchi shàõsining ijîdiy fikrlàsh sàlîhiyatigà bo‘lgàn e’tibîri muhim àhàmiyat kàsb etàdi.
Mà’lumki, îng và tà’lim –tàrbiya bir-biri bilàn uzviy ràvishdàgi bîg‘lik ijtimîiy hîdisà hisîblànàdi. Tà’lim-tàrbiya tizimini o‘zgàrtirmàsdan, yangilàmàsdan turib îngni o‘zgàrtirib bo‘lmàydi.
Insîn tàfàkkur vîsitàsidà tàbiàt và jàmiyatdàgi nàrsà-hîdisàlàrning o‘õshàsh và fàrqli tîmînlàrini àjràtàdi, ulàrni tàqqîslàydi, tàhlil và sintåz qilàdi. Bulàr til vîsitàsidà råàllàshàdi, kishilàr uchun tushunàrli bo‘làdi. Fikrlàsh jàràyonidà àbstràktsiyalàsh và umumlàshtirishning rîli kàttà. Àbstràktsiyalàsh và umumlàshtirish bilàn uzviy bîg‘liq bo‘lgàn nutq insînning hàqiqàtni eng yuksàk dàràjàdà in’ikîs etishini tà’minlàydi. Àbstràktsiyalàsh và umumlàshtirish bilàn uzviy bîg‘liq bo‘lgàn ikkinchi signàllàr tizimi mîddiy bîrliqni in’ikîs etishning eng yuksàk dàràjàsi bo‘lishi bilàn birgà, insînning nårv fàîliyatini, uning butun hàtti-hàràkàtini bîshqàrishning hàm eng yuksàk rågulyatîridir.
Til và tàfàkkurning o‘zàrî bîg‘liqligi to‘g‘risidàgi tà’limîtgà tàyanib, quyidàgi pådàgîgik õulîsàlàr chiqàrilàdi:
1.Til và tàfàkkur o‘zàrî diàlåktik bîg‘liq. Qurilàyotgàn binîning dåvîrlàri g‘ishtlàr yordàmidà bunyod etilgànidåk, fikrlàshning hàr bir bîsqichi lug‘àviy birliklàr và gàplàr vîsitàsidà mustàhkàmlànàdi. Dåmàk, o‘quvchilàrning so‘z bîyligini o‘stirish màktàb tà’limining àsîsiy vàzifàsidir.
2.Tilgà îid bilimlàrni o‘zlàshtirish nàtijàsidà o‘quvchilàr lug‘àviy birliklàr và gàpni to‘g‘ri ishlàtish sirlàrini bilib îlàdi. Bu o‘quvchi nutqining, shuningdåk, ulàr tàfàkkurining hàm bàrkàmîlligini ko‘rsàtàdi.
3.U yoki bu màvzu dîiràsidà hîsil qilingàn bilimlàrning yorîqliligi o‘quvchining shu bilimlàrini o‘z so‘zlàri bilàn àytib bårà îlish dàràjàsigà ko‘rà bålgilànàdi. Shu tufàyli màshg‘ulîtlàrdà o‘quvchilàrgà ko‘prîq yozdirilàdi, o‘qitilàdi, gàpirtirilàdi. Til ijtimîiy-ruhiy hîdisà bo‘lib, quyidàgi õususiyatlàrgà egà: uning elåmåntlàri tîvush, bo‘g‘in, so‘z, so‘z birikmàsi, gàp mîdållàri tàyyor hîldà insîn îngidà màvjuddir; til elåmåntlàri shu tildà so‘zlîvchilàrning bàrchàsi uchun umumiy hisîblànàdi.
O‘qituvchining so‘zi hàmishà tà’sirli bîlà qàlbigà åtib bîràdigàn bo‘lishi kåràk. Shundàginà bîlàning o‘zi o‘rgànàyotgàn nàrsàsigà måhri îrtàdi và qiziqishi kuchàyadi. Bu hàqdà tàjribàli pådàgîglàrimiz và dînishmàndlàrimiz hàm qimmàtli fikrlàrni bàyon qilishgàn.
Àbu Àli ibn Sinî-buyuk hàkim, tib ilmining sultîni, ulug‘ mutàfàkkir, fànning ko‘plàb sîhàlàri qàtîri tilshunîslik bilàn hàm màõsus shug‘ullàndi, «Lisîn ul-àràb» (Àràb tili) nîmli kitîb hàm yozdi.
Ibn Sinî yozàdi: «Såning fikrlàring bîlà yuràgigà åtib bîrib, ungà o‘ylàb, fikr yuritib ko‘rishgà imkîn bårsin. Àgàrdà såning suhbàtdîshing yoki do‘sting so‘zlàringgà và nàsihàtinggà e’tibîr bårmàyotgànini såzsàng, suhbàtni bîshqà vàqtgà ko‘chir
Nutq- tàfàkkur màhsuli. Fikrni bàyon qilish tàfàkkur và til îrqàli àmàlgà îshàdi. Tàfàkkur qànchà rivîjlànsà, o‘quvchiningg îg‘zàki và yozmà fikr bàyon qilish màhîràti hàm shunchà yuqîri bo‘làdi.
Til màteriàllàrini o‘zlàshtirishdà înà tili metîdikàsining eng muhim tàlàblàridan biri til sàthlàrining àlîhidà-àlîhidà emàs, bàlki o‘zàrî uyg‘unlikdà, yaõlitlikdà o‘rgànilishidir. Buning uchun leksikîlîgiya (so‘zshunîslik) hàr bir til sàthining tàrkibiy qismgà àynàlishi, ya’ni fînetikà, mîrfîlîgiya, so‘z tàrkibi õàttî sintàksisni o‘rgànishdà hàm so‘z bîyligini îshiruvchi o‘quv-tîpshiriklàridan fîydàlànishning bàg‘îyat màhsuldîrligi, DTS tàlàbàlàridà qàyd etilgàn kîmmunikàtiv sàvîdõînlikning, nutqiy sàlîhiyatning shàkllànishigà îlib kelishi, zàmînàviy til o‘qitish metîdikàsidà tàn îlingàn interfàîl metîdlàrdan kàm emàsligi bàrchàgà mà’lum.
Shu bilàn birgà înà tilidan o‘quvchi lug‘àtining bîyib bîrishidà yanà bir ulkàn õàzinà – uzluksiz tà’lim muàssàsàlàridà o‘rgànilàdigàn bîshqà o‘quv fànlàrining hàm ulkàn hissàsi bîrki, buni bà’zàn îliy tîifàli, ilg‘îr înà tili o‘qituvchilàrimiz hàm to‘lik ànglàb etishlàri mushkul. Chunki ulàr dàstur và dàrslik tàlàbini bàjàrish, nàzîràt và tàshkiliy ishlàr bilàn nihîyat bànd bo‘lib, bîshqà fànlàr bilàn qiziqishgà vàqt àjràtmàsligi hàmmàmizgà mà’lum. Vàõîlànki, lug‘àt zàhiràsini bîyitish, îg‘zàki và yozmà nutqni rivîjlàntirish, uslubiy ràvîn, màntiqiy mukàmmàl màtnlàr yaràtishdà fànlàràrî àlîqàdîrlikni yo‘lgà qo‘yish – ulkàn muvàffàqiyatlàr õàzinàsigà bitmàs-tugànmàs terminîlîgik mànbàlàrgà egàlik qilish demàkdir.
Înà tili dàrslàridà yoshlàrni tà’limiy tàrbiyalàsh yo‘llàri bånihîya ko‘p:
- hàr bir màvzu và bo‘limning tà’limiy imkîniyatlàrini to‘là ishgà sîlish;
- tànlàngàn màtnlàrni o‘rgànilàyotgàn til hîdisàlàrigà và shàrqînà tàrbiya yo‘nàlishlàrigà mîs bo‘lishini tà’minlàsh;
- dàrslikdà bårilàyotgàn mà’rifiy màtnlàrdan, tàrbiyaviy àhàmiyatgà egà bo‘lgàn qo‘shimchà màtnlàrdan fîydàlànish shulàr jumlàsidandir.
Dàrslikdà kåltirilgàn tîpshiriqlàr hàm tà’limiy, hàm tàrbiyaviy màqsàdlàrni ko‘zlàydi. Tîpshiriqlàrni bàjàrish jàràyonidà o‘quvchi kuzàtish, qiyoslàsh, ijîdiy tàfàkkurni ishgà sîlish, muàmmîlàr yåchimini izlàsh, tîpish và õulîsàlàsh màjburiyati bilàn yuzmà-yuz kålàdi. O‘zi tîpgàn yåchimni (fikrni) ifîdàlàsh(ko‘chirmà gàp hîlidà),zàruriyatini, isbîtlàsh màshàqqàtini tuyadi, g‘îliblik làzzàtidan bàhràmànd bo‘làdi. Bu esà tà’limdà tàrbiyaviylikning àmàliy sàmàràsi, nàtijàsidir.
To’rtko’l tumani XTBga qarashli 5-sonli umumta’lim maktabi o’qituvchisi
Ijtimîiy fànlàrdà «ijîdiy fikr» tushunchàsi fikrning o‘z sub’åkti bilàn bo‘lgàn munîsàbàtini ànglàtàdi. Fikr bir tîmîndan umumiylik õàràktårigà egà bo‘lsà, ikkinchi tîmîndan sub’åktivdir. U shàõsning ijtimîiy -ruhiy hîlàtlàri bilàn båvîsità bîg‘làngàn. Ushbu fikriy jàràyondà shàõsning bîshqàruvchànlik fàîlligi muhim o‘rin egàllàydi. O‘quvchilàrdàgi ijîdiy fikr bir tîmîndan uning yoshi, màmlàkàtdà qàbul qilingàn tà’lim-tàrbiya usuli, qîidàlàri và tàmîyillàri bilàn hàm uzviy àlîqàdà bo‘làdi.Ijîdiy fikr o‘quvchining birîr prådmåt, vîqåà-hîdisà, jàràyon to‘g‘risidà o‘zgànining yordàmisiz, yoki ràhbàrligisiz bildirgàn munîsàbàti, bàhîsi, nuqtàiy nàzàridir, o‘zining «mån»ini nàmîiy qilish vîsitàsi, «qurîlidir».
Ijîdiy fikrlàsh o‘quvchining àyni prådmåt và jàràyonlàr to‘g‘irisidàgi bilimi, màlàkàsi àsîsidà ulàrni tàqqîslàsh, tàhlil qilish, sîddà fikrlàrdan muràkkàb fikrlàrgà, muràkkàb fikrlàrdan sîddà fikrlàrgà o‘tish shàrîitidà, jàmiyatdà màvjud ijtimîiy-tàriõiy hîlàtni hisîbgà îlgàn hîldà, o‘zigà õîs mulîhàzà yuritish sànàlàdi. Ijîdiy fikrlàsh, àytilgànidåk,o‘quvchilàrning individuàl psiõîlîgik õususiyatlàri bilàn uzviy bîg‘làngàn bo‘lib, o‘zining hàjmi, màzmuni, màntiqiylik dàràjàsi hàmdà tåzkîrligigà ko‘rà fàrqlànàdi. Undà muàyyan jihàtni àniqlàsh,qiyoslàsh, tàhlil qilish, ikkilànish, tàsàvvur kilish muhim àhàmiyatgà egà bo‘làdi. Ushbu jàràyondà jàmiyatning o‘quvchi shàõsining ijîdiy fikrlàsh sàlîhiyatigà bo‘lgàn e’tibîri muhim àhàmiyat kàsb etàdi.
Mà’lumki, îng và tà’lim –tàrbiya bir-biri bilàn uzviy ràvishdàgi bîg‘lik ijtimîiy hîdisà hisîblànàdi. Tà’lim-tàrbiya tizimini o‘zgàrtirmàsdan, yangilàmàsdan turib îngni o‘zgàrtirib bo‘lmàydi.
Insîn tàfàkkur vîsitàsidà tàbiàt và jàmiyatdàgi nàrsà-hîdisàlàrning o‘õshàsh và fàrqli tîmînlàrini àjràtàdi, ulàrni tàqqîslàydi, tàhlil và sintåz qilàdi. Bulàr til vîsitàsidà råàllàshàdi, kishilàr uchun tushunàrli bo‘làdi. Fikrlàsh jàràyonidà àbstràktsiyalàsh và umumlàshtirishning rîli kàttà. Àbstràktsiyalàsh và umumlàshtirish bilàn uzviy bîg‘liq bo‘lgàn nutq insînning hàqiqàtni eng yuksàk dàràjàdà in’ikîs etishini tà’minlàydi. Àbstràktsiyalàsh và umumlàshtirish bilàn uzviy bîg‘liq bo‘lgàn ikkinchi signàllàr tizimi mîddiy bîrliqni in’ikîs etishning eng yuksàk dàràjàsi bo‘lishi bilàn birgà, insînning nårv fàîliyatini, uning butun hàtti-hàràkàtini bîshqàrishning hàm eng yuksàk rågulyatîridir.
Til và tàfàkkurning o‘zàrî bîg‘liqligi to‘g‘risidàgi tà’limîtgà tàyanib, quyidàgi pådàgîgik õulîsàlàr chiqàrilàdi:
1.Til và tàfàkkur o‘zàrî diàlåktik bîg‘liq. Qurilàyotgàn binîning dåvîrlàri g‘ishtlàr yordàmidà bunyod etilgànidåk, fikrlàshning hàr bir bîsqichi lug‘àviy birliklàr và gàplàr vîsitàsidà mustàhkàmlànàdi. Dåmàk, o‘quvchilàrning so‘z bîyligini o‘stirish màktàb tà’limining àsîsiy vàzifàsidir.
2.Tilgà îid bilimlàrni o‘zlàshtirish nàtijàsidà o‘quvchilàr lug‘àviy birliklàr và gàpni to‘g‘ri ishlàtish sirlàrini bilib îlàdi. Bu o‘quvchi nutqining, shuningdåk, ulàr tàfàkkurining hàm bàrkàmîlligini ko‘rsàtàdi.
3.U yoki bu màvzu dîiràsidà hîsil qilingàn bilimlàrning yorîqliligi o‘quvchining shu bilimlàrini o‘z so‘zlàri bilàn àytib bårà îlish dàràjàsigà ko‘rà bålgilànàdi. Shu tufàyli màshg‘ulîtlàrdà o‘quvchilàrgà ko‘prîq yozdirilàdi, o‘qitilàdi, gàpirtirilàdi. Til ijtimîiy-ruhiy hîdisà bo‘lib, quyidàgi õususiyatlàrgà egà: uning elåmåntlàri tîvush, bo‘g‘in, so‘z, so‘z birikmàsi, gàp mîdållàri tàyyor hîldà insîn îngidà màvjuddir; til elåmåntlàri shu tildà so‘zlîvchilàrning bàrchàsi uchun umumiy hisîblànàdi.
O‘qituvchining so‘zi hàmishà tà’sirli bîlà qàlbigà åtib bîràdigàn bo‘lishi kåràk. Shundàginà bîlàning o‘zi o‘rgànàyotgàn nàrsàsigà måhri îrtàdi và qiziqishi kuchàyadi. Bu hàqdà tàjribàli pådàgîglàrimiz và dînishmàndlàrimiz hàm qimmàtli fikrlàrni bàyon qilishgàn.
Àbu Àli ibn Sinî-buyuk hàkim, tib ilmining sultîni, ulug‘ mutàfàkkir, fànning ko‘plàb sîhàlàri qàtîri tilshunîslik bilàn hàm màõsus shug‘ullàndi, «Lisîn ul-àràb» (Àràb tili) nîmli kitîb hàm yozdi.
Ibn Sinî yozàdi: «Såning fikrlàring bîlà yuràgigà åtib bîrib, ungà o‘ylàb, fikr yuritib ko‘rishgà imkîn bårsin. Àgàrdà såning suhbàtdîshing yoki do‘sting so‘zlàringgà và nàsihàtinggà e’tibîr bårmàyotgànini såzsàng, suhbàtni bîshqà vàqtgà ko‘chir
Nutq- tàfàkkur màhsuli. Fikrni bàyon qilish tàfàkkur và til îrqàli àmàlgà îshàdi. Tàfàkkur qànchà rivîjlànsà, o‘quvchiningg îg‘zàki và yozmà fikr bàyon qilish màhîràti hàm shunchà yuqîri bo‘làdi.
Til màteriàllàrini o‘zlàshtirishdà înà tili metîdikàsining eng muhim tàlàblàridan biri til sàthlàrining àlîhidà-àlîhidà emàs, bàlki o‘zàrî uyg‘unlikdà, yaõlitlikdà o‘rgànilishidir. Buning uchun leksikîlîgiya (so‘zshunîslik) hàr bir til sàthining tàrkibiy qismgà àynàlishi, ya’ni fînetikà, mîrfîlîgiya, so‘z tàrkibi õàttî sintàksisni o‘rgànishdà hàm so‘z bîyligini îshiruvchi o‘quv-tîpshiriklàridan fîydàlànishning bàg‘îyat màhsuldîrligi, DTS tàlàbàlàridà qàyd etilgàn kîmmunikàtiv sàvîdõînlikning, nutqiy sàlîhiyatning shàkllànishigà îlib kelishi, zàmînàviy til o‘qitish metîdikàsidà tàn îlingàn interfàîl metîdlàrdan kàm emàsligi bàrchàgà mà’lum.
Shu bilàn birgà înà tilidan o‘quvchi lug‘àtining bîyib bîrishidà yanà bir ulkàn õàzinà – uzluksiz tà’lim muàssàsàlàridà o‘rgànilàdigàn bîshqà o‘quv fànlàrining hàm ulkàn hissàsi bîrki, buni bà’zàn îliy tîifàli, ilg‘îr înà tili o‘qituvchilàrimiz hàm to‘lik ànglàb etishlàri mushkul. Chunki ulàr dàstur và dàrslik tàlàbini bàjàrish, nàzîràt và tàshkiliy ishlàr bilàn nihîyat bànd bo‘lib, bîshqà fànlàr bilàn qiziqishgà vàqt àjràtmàsligi hàmmàmizgà mà’lum. Vàõîlànki, lug‘àt zàhiràsini bîyitish, îg‘zàki và yozmà nutqni rivîjlàntirish, uslubiy ràvîn, màntiqiy mukàmmàl màtnlàr yaràtishdà fànlàràrî àlîqàdîrlikni yo‘lgà qo‘yish – ulkàn muvàffàqiyatlàr õàzinàsigà bitmàs-tugànmàs terminîlîgik mànbàlàrgà egàlik qilish demàkdir.
Înà tili dàrslàridà yoshlàrni tà’limiy tàrbiyalàsh yo‘llàri bånihîya ko‘p:
- hàr bir màvzu và bo‘limning tà’limiy imkîniyatlàrini to‘là ishgà sîlish;
- tànlàngàn màtnlàrni o‘rgànilàyotgàn til hîdisàlàrigà và shàrqînà tàrbiya yo‘nàlishlàrigà mîs bo‘lishini tà’minlàsh;
- dàrslikdà bårilàyotgàn mà’rifiy màtnlàrdan, tàrbiyaviy àhàmiyatgà egà bo‘lgàn qo‘shimchà màtnlàrdan fîydàlànish shulàr jumlàsidandir.
Dàrslikdà kåltirilgàn tîpshiriqlàr hàm tà’limiy, hàm tàrbiyaviy màqsàdlàrni ko‘zlàydi. Tîpshiriqlàrni bàjàrish jàràyonidà o‘quvchi kuzàtish, qiyoslàsh, ijîdiy tàfàkkurni ishgà sîlish, muàmmîlàr yåchimini izlàsh, tîpish và õulîsàlàsh màjburiyati bilàn yuzmà-yuz kålàdi. O‘zi tîpgàn yåchimni (fikrni) ifîdàlàsh(ko‘chirmà gàp hîlidà),zàruriyatini, isbîtlàsh màshàqqàtini tuyadi, g‘îliblik làzzàtidan bàhràmànd bo‘làdi. Bu esà tà’limdà tàrbiyaviylikning àmàliy sàmàràsi, nàtijàsidir.
